Dzieło Jana Michała Linka, architekta Zamoyskich, które mimo dwukrotnej przebudowy w XVIII i pocz. XX w. zachowało podstawowe walory swej pierwotnej architektury i istotne znaczenie w układzie urbanistycznym miasta.

Historia 

Miasto założone w 1640 r. na gruntach wsi Biała przez Katarzynę z Ostrogskich Zamoyską. Istniejący przed 1325 r. kościół w Białej, pełnił do 1864 r. funkcję par. dla Janowa. W l. 1829-67 miasto zw. wówczas Janowem Ordynackim stanowiło centrum obwodu Ordynacji Zamojskiej. Kościół i klasztor Dominikanów ufundowane zapewne ok. 1650 r. staraniem Jana Zamoyskiego, wojewody sandomierskiego, wg tradycji na miejscu wcześniejszej kapliczki upamiętniającej ukazanie się Matki Boskiej jednemu z mieszkańców. Podarowany przez Zamoyskiego obraz Matki Boskiej Łaskawej szybko zasłynął cudami, przyczyniając się do rozwoju kultu maryjnego w tym miejscu. Pierwsze zabudowania klasztorne i kościół były drewniane, usytuowane przy pn. pierzei rynkowej. Obecnie istniejący kościół, w świetle najnowszych ustaleń, został wzniesiony w jednej fazie w l. 1694-1700, wg proj. arch. Zamoyskich Jana Michała Linka. Następnie w l. 1768-72 gruntownie restaurowany (niemal wzniesiony od podstaw, z pozostawieniem pierwotnego prezbiterium). Wówczas zapewne dobudowano kruchtę i założono sklepienia pod kierunkiem budowniczego Walerego Kaczorowskiego. W l. 1779-80 w warsztacie snycerskim Karola Burzyńskiego wykonany został komplet 11. ołtarzy i ambona. W l. 1845-8 na nowo wybudowano ostatnie kondygnacje uszkodzonych wież kościelnych i odrestaurowano fasadę. Po kasacie zakonu w 1864 r. par. została przeniesiona z Białej do Janowa, na parterze budynków klasztornych umieszczono magistrat, a na piętrze plebanię. W l. 1878-9 przeprowadzono restaurację kościoła i klasztoru (m. in. zabezpieczenie fundamentów i pękniętych sklepień, zmiana pokrycia z gontu na blachę) W l. 1910-1914 nastąpiła kolejna gruntowna restauracja kościoła wraz z częściową przebudową, wg proj. budowniczego pow. janowskiego Piotra Łaszkiewicza (dodanie gurtów i żeber sklepiennych, nowa dekoracja architektoniczna wnętrza, przebicie w fasadzie wejść do naw bocznych oraz drzwi z zakrystii do kościoła, budowa chóru muzycznego, pokrycie nową blachą i budowa sygnaturki). Kościół częściowo zniszczony w 1939 r., restaurowany w 1957 i 1986-9 oraz wraz z całym zespołem w l. 2006-2013.

Opis 

Zespół klasztorny usytuowany jest w pn. pierzei rynkowej, w jego skład wchodzi kościół skierowany prezbiterium na pn. zach., przylegający od wsch. czworoboczny klasztor, wolno stojąca kaplica pw. Objawienia, brama-dzwonnica i ogrodzenie z bramkami. Kościół barokowy. Trójnawowy, bazylikowy. Korpus nawowy prostokątny, trójprzęsłowy; prezbiterium niższe i węższe od nawy głównej, dwuprzęsłowe, zamknięte półkoliście; od frontu kwadratowa kruchta z dwiema absydkami po bokach; w nawach bocznych wydzielone od frontu niewielkie przedsionki, do których prowadzą późniejsze wejścia boczne. Od wsch. do prezbiterium przylega obszerna zakrystia i skarbiec, znajdujące się w obrębie zabudowań klasztornych. Kościół murowany z cegły i kamienia, otynkowany. Wnętrze nakryte sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi na gurtach; kruchta kopułą. Pomiędzy nawą a prezbiterium półkolisty otwór tęczowy, nawy boczne otwarte do nawy głównej arkadami filarowymi. Ściany rozczłonkowane parami pilastrów o kompozytowych głowicach i kanelowanych trzonach, dźwigających odcinki belkowania. Nawa główna i prezbiterium nakryte dachami dwuspadowymi, nawy boczne pod daszkami pulpitowymi; nad kruchtą wysmukla, wielopołaciowa kopuła zakończoną latarnią; wieże i wieżyczka na sygnaturkę nakryte wielokondygnacyjnymi hełmami o charakterze barokowym. Wszystkie dachy pokryte blachą. Fasada trójdzielna, o trzykondygnacyjnej części środkowej ujętej nieznacznie wysuniętymi wieżami i jednokondygnacyjnych partiach bocznych zakończonych attykami z obeliskowymi sterczynami. Kondygnacje rozdzielone uproszczonymi belkowaniami nakrytymi wydatnymi daszkami okapowymi i podzielone pilastrami w typie toskańskich. Wejście główne poprzedzone kruchtą o charakterze kapliczki, której naroża ujęte zdwojonymi pilastrami podtrzymującymi wydatny gzyms. Wejścia boczne ujęte kolumienkami o stylizowanych kapitelach podtrzymujących odcinki belkowania. Na osi drugiej kondygnacji wysokie, zamknięte półkoliście okno; w wieżach kwadratowe świetliki. Ostatnie kondygnacje wież przeprute z czterech stron zamkniętymi półkoliście otworami dzwonowymi w boniowanych opaskach, naroża ujęte pilastrami na wysokich cokołach; na wieży pd.-zach. umieszczony zegar. Pomiędzy wieżami balkon o metalowej balustradzie i ścianka podzielona parami pilastrów, pomiędzy którymi nisze (pierwotnie z rzeźbami) i otwór drzwiowy na osi. Szczyt w formie aediculi, ujęty pilastrami i niewielkimi spływami wolutowymi, zwieńczony frontonem o falistym wykroju; w polu środkowym wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Elewacje boczne o analogicznych do fasady podziałach i detalu architektonicznym. W nawach bocznych otwory okienne prostokątne, ujęte profilowanymi opaskami; w nawie głównej zamknięte odcinkowo., na osi prezbiterium okulus. Elewacje prezbiterium (z najwcześniejszej fazy budowy) o nieco bogatszej dekoracji, z gzymsem kostkowym w zwieńczeniu, wyłamującymi się na osi profilem architrawu i gzymsem cokołowym oraz rozbudowanymi oprawami architektonicznymi okien charakterystycznymi dla J. M. Linka. Wewnątrz zachowane jednolite późnobarokowe wyposażenie, z zespołem 11. ołtarzy i amboną wykonanymi przez warsztat snycerski Karola Burzyńskiego. W ołtarzu głównym cudowny wizerunek Matki Boskiej w sukience z blachy srebrnej z 1. poł. XVIII w. oraz rzeźby świętych dominikańskich.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, OT NID w Lublinie, 10.01.2019 r.