Pierwsze holendry pojawiły się na tym terenie w XVIII wieku. Jako obce rodzimej tradycji, stanowiły zaledwie 3% ogółu młynów wietrznych, wśród których najbardziej rozpowszechnione były koźlaki i paltroki (paltraki) - wiatraki o prostszej i mniej trwałej, drewnianej konstrukcji. Wiatrak w Jankowie Dolnym zachował się jedynie w partii murowanej podstawy. Nie istnieje jego górna, ruchoma część nazywana czapką (czapą) ze śmigłami. Wiatraki typu holenderskiego zachowały się na terenie Wielkopolski ponadto w Bracholinie, Dzierzążenku k. Złotowa, Pyzdrach i Rogierówku. Na terenie Wielkopolskiego parku Etnograficznego w Lednogórze znajduje się wiatrak przeniesiony z miejscowości Trzuskołoń.

Historia

Najstarsza wzmianka na temat istnienia młyna wietrznego w Wielkopolsce pochodzi z 1303 r. i dotyczy koźlaka w Kobylinie (pow. krotoszyński). Jest to najprostszy typ drewnianego wiatraka, którego konstrukcja jest oparta na nieruchomym koźle. Mechanizmem napędowym są śmigła (śmigi) poruszające wał, który za pośrednictwem zazębiających się dwóch kół palczastych (lub koła palczastego i cewek) wprawia w ruch sochę (wał z drewna lub metalu, ustawiony prostopadle do wału śmigowego), a ta - wmontowane w nią wrzeciono. Ziarno mielono za pomocą zespołu kamieni (z reguły dwóch), wykonanych najczęściej z piaskowca. W XVIII w. obok dużych kamieni w wiatrakach często montowano mniejsze, zwane perlakami, do wyrobu kaszy.

Koźlak był najbardziej rozpowszechnionym w Wielkopolsce typem młyna wietrznego. W poł. XIX w. na terenie regionu było prawie 2700 wiatraków, w 1955 r. - 440. Obecnie jest ich jeszcze mniej. W XX wieku zaczęto do nich wprowadzać silniki spalinowe. Największe skupiska wiatraków w Wielkopolsce, głównie koźlaków, zachowały się w okolicach Osiecznej, Śmigla i Leszna.

W poł. XIX w. obok koźlaka pojawił się nowy typ drewnianego wiatraka - paltrok (paltrak). Cały mechanizm spoczywa na drewnianej podłodze zaopatrzonej w metalowe kółeczka, ustawione na żelaznych szynach zamocowanych w murowanym fundamencie. Po tych szynach, zależnie od kierunku wiatru, obraca się cały wiatrak. Taki rodzaj konstrukcji chroni paltrok przed przewróceniem przy silnym wietrze, co często zdarzało się w przypadku koźlaków.

Najbardziej trwałym typem był wiatrak wieżowy holenderski pochodzący, jak sama nazwa wskazuje, z Holandii. Pierwsze holendry w Wielkopolsce powstały pod koniec XVIII w., a zaczęły się upowszechniać po 1820 roku. W 1873 r. na ogólną liczbę 2700 wiatraków w regionie, pracowały zaledwie 73 holendry. Wpływał na to miał stosunkowo duży koszt ich budowy oraz fakt upowszechnienia ich przez kolonistów niemieckich, co sprawiało, że chłopi traktowali wiatrak tego typu jako obcy kulturowo. Ponadto drewniane koźlaki można było łatwo przenosić w inne miejsce, co było dosyć częstym zjawiskiem. Wiatrak holenderski w Jankowie Dolnym został wybudowany w 1896 r. Jego pierwszym właścicielem był p. Borowiak, a następnie Michał Slugajski, który był nim do 1955 r., kiedy wiatrak został przejęty przez Przedsiębiorstwo Młynów Państwowych. W 1975 r. zawaliła się czapa nakrywająca murowaną konstrukcję. W latach 80. XX w. holender ponownie stał się własnością prywatną.

Opis

Wiatrak holenderski w Jankowie Dolnym jest położony na wzniesieniu we wschodniej części wsi, po północnej stronie drogi powiatowej oraz zachodniej drogi krajowej nr 15. Po jego północnej stronie, na tej samej posesji, znajduje się budynek zajazdu. Od północy, wschodu i zachodu otaczają ją łąki i pola, a od południa - sąsiednia zabudowa.

Wiatrak zachował się jedynie w partii trzonu murowanej podstawy. Został wzniesiony na planie koła o średnicy 6,50 m, z cegły na fundamencie z kamieni polnych oraz ceglanej podmurówce, tynkowany jedynie wewnątrz. Bryła budowli posiada kształt zbliżony do stożka, pozbawiony zwieńczenie, które pierwotnie stanowiła tzw. czapa w postaci obrotowego dachu ze śmigłami. Elewacje są trójkondygnacyjne, podzielone gzymsami kordonowymi, z zachowanymi pojedynczymi, prostokątnymi otworami okiennymi, zamkniętymi odcinkowo, rozmieszczonymi symetrycznie w górnych kondygnacjach, oraz również prostokątnym otworami drzwiowymi w partii przyziemia po stronie pn. i pd. Na najwyższej kondygnacji została umieszczona tabliczka z datą powstania obiektu „1896”. Nie zachowała się ruchoma czapa ze śmigłami, która pierwotnie nakrywała budynek, a także stropy międzykondygnacyjne oraz cały wewnętrzny mechanizm, służący do obracania dachu.

Dostęp do zabytku ograniczony. Wiatrak znajduje się na terenie prywatnej posesji. Jest dobrze widoczny z prowadzącej do niej drogi.

Oprac. Anna Dyszkant, OT NID w Poznaniu, 21.10.2014 r.