Jako istotny element zespołu fortyfikacji Twierdzy Przemyśl stanowi ważny zabytek o znaczeniu europejskim. Fort ma także duże walory widokowe. W jego okolicy zachowane są elementy krajobrazu warownego.

Historia

W 1887 roku w czasie intensywnego wyposażania Twierdzy Przemyśl na wypadek wybuchu wojny na pd.-wsch. od starego szańca II (przebudowanego w tym czasie na baterię pozycyjną IIa „Mogiłki”), wzniesiono nowy prowizoryczny fort artyleryjski W II Jaksmanice. W latach 1895-1897 w czasie tzw. „pancernej” modernizacji Twierdzy Przemyśl, dzieło obronne zostało przebudowane na stały fort ześrodkowany z pancernymi tradytorami. W tej postaci nowy obiekt został uwidoczniony na mapie Spezial-Übersichts-Plan von Przemysl z 1896 r. Fort uzbrojono w 6 dział 15 cm M. 61. na otwartych stanowiskach i 4 działa 8 cm M. 94 Minimalschartenlafette w tradytorach pancernych. W 1909 r. uzbrojenie było uzupełnione o 2 działa polowe 9 cm Feldkanone M. 75/96. Załoga fortu składała się z 1 kompanii piechoty, 147 artylerzystów i 8 pionierów (saperów). Jego zadaniem było panowanie nad wzgórzami na pd. od Cykowa oraz ogniem dział w tradytorach obrona międzypól i wspieranie bliskiej obrony fortów GHW III Łuczyce i GVW I/6 Dziewięczyce. W latach 1912-1913 i w czasie wyposażania wojennego twierdzy w 1914 r. zmodernizowano schrony fortu - zwiększono odporność ich stropów na ostrzał pocisków 15 cm. Wzniesiono dwie kaponiery w fosie. Fort GHW II należał do VI obwodu obronnego Siedliska i był centralnym obiektem grupy fortowej Jaksmanice.

W czasie pierwszego oblężenia twierdzy (18.09-9.10.1914) fort wraz z sąsiednimi dziełami obronnymi brał udział w odparciu silnego ataku Rosjan na Grupę Siedliską fortyfikacji. W drugim oblężeniu (9.11.1914-22.03.1915) w pobliżu fortu znajdowało się stanowisko baterii austrowęgierskich moździerzy 30,5 cm M. 11 Škoda, które skutecznie zwalczały rosyjskie baterie oblężnicze ostrzeliwujące Przemyśl. Obrońcy twierdzy nadali tym moździerzom miano „Miłość Jaksmanic”. Przed poddaniem twierdzy 22.03.1915 r. został częściowo wysadzony w powietrze. Podczas trzeciego oblężenia (30.05-4.06.1915) fort zajęły wojska niemieckie i austro-węgierskie. W 1917 r. prawdopodobnie zdemontowano tarcze pancerne tradytorów w celu pozyskania stali. W okresie międzywojennym rozebrano koszary, schron centralny i tradytory dla pozyskania materiałów budowlanych.

Opis

Fort GHW (Gürtelhauptwerk) II „Jaksmanice” jest głównym jednowałowym fortem artyleryjskim, ześrodkowanym, z pancernymi tradytorami. Zlokalizowany jest na zalesionym szczycie wzgórza 275 m n.p.m., na pd.-zach. od Jaksmanic.

Powierzchnia fortu w granicy działki: 6,31 ha.

Fort zbudowany jest na planie bastionu z kleszczowo załamaną szyją, otoczony wałem ziemnym oraz suchymi fosami - wewnętrzną pełnoprofilową i zewnętrzną o spłaszczonym stoku. Na wałach obu czół fortu rozmieszczone są stanowiska armat M. 61 oraz piechoty rozdzielone poprzecznicami ze schronami pogotowia. W barkach zachowane są ruiny tradytorów. W narożnikach odcinków czołowych i barkowych fosy znajdują się pozostałości kaponier. Z dawnych dwukondygnacyjnych koszar szyjowych zachowana jest ceglana ściana narażona i ściany boczne. W centrum znajduje się wejście do szerokiej poterny pełniącej pierwotnie funkcję schronu pogotowia bojowego. Ściany schronu o konstrukcji murowanej z cegły, strop betonowy wylany na gęsto ułożonych dwuteowych belkach stalowych. Zrujnowana, pd.-wsch. część schronu wyprowadza na wewnętrzny dziedziniec z reliktami schronu centralnego. Zachowane są częściowo ceglane ściany boczne i ściana narażona. Po obu stronach pozostałości wybieżni i ziemne pochylnie wyprowadzające na stanowiska na wałach barków i czół. Do fortu doprowadza od pn. forteczna droga dojazdowa rozpoczynająca się na skrzyżowaniu z drogą rokadową, pełniącą na tym odcinku także funkcję drogi wiejskiej z Przemyśla przez Krówniki do Jaksmanic. Wzdłuż drogi dojazdowej zachowane są nasadzenia zieleni maskującej. Fort porośnięty jest drzewami, głównie robinią akacjową, krzewami i gęstymi zaroślami.

Zwiedzanie fortu utrudnione - teren fortu zarośnięty jest gęstymi krzewami i zaroślami.

Oprac. Adam Sapeta, OT NID w Rzeszowie, 09-05-2017 r.