zespół pałacowo-parkowy - Zabytek.pl
Adres
Iwonicz, Zadwór 1
Lokalizacja
woj. podkarpackie, pow. krośnieński, gm. Iwonicz-Zdrój - obszar wiejski
Wyróżnia go uniwersalna, elegancka bryła pałacu oraz park kryjący w sobie elementy wcześniejszego założenia.
Historia
Historia założenia pałacowego w Iwoniczu sięga poł. XV w. W 1445 wzmiankowany jest pierwotny dwór. Właścicielami majątku byli wtedy Morawa, Banesz i Boczko piszący się „z Iwonicza”. Kolejni właściciele to: Marcin Iwaniecki, w XVI w. Zbigniew Sienieński, w XVII w. Bobolowie i Witowscy, w XVIII w. Stadniccy, Ossolińscy i Potoccy. W 1793 r. Wieś zakupił Michał Ostaszewski a po sześciu latach odsprzedał ją Teofilowi Załuskiemu. Iwonicz pozostał w rękach rodziny Załuskich do poł. XX w.
Być może kolejną siedzibą właścicieli był budynek istniejącego do dziś spichlerza, który wybudowany w pocz. XVII w. mógł pełnić funkcję „domu pańskiego” a później, jak głosi tradycja, zboru ariańskiego. Przebudowano go w 1782 r. staraniem Józefa Ossolińskiego na spichlerz. Kolejny dwór wzniesiono jako pawilon myśliwski, drewniany. Został on przebudowany w 1840 r. z inicjatywy Amelii z Ogińskich Załuskiej, żony Karola Załuskiego, wtedy także, zapewne rozplanowane zostało krajobrazowe założenie parkowe, na starszych, XVIII-wiecznych ogrodach geometrycznych, z adaptacją w kompozycji parkowej pozostałości wcześniejszych fortyfikacji: wałów i fos. W 1 poł. XIX w. powstała również oranżeria.
Istniejący do dziś pałac w Iwoniczu został wzniesiony w latach 1882-1883 z inicjatywy Michała i Heleny Załuskich, ówczesnych właścicieli majątku. Rodzina Załuskich była gospodarzami Iwonicza do wybuchu II wojny światowej i zapisała się w dziejach okolicy, doprowadzając do założenia i rozkwitu uzdrowiska Iwonicz, będąc filarem lokalnej społeczności biorącym czynny udział w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym.
W czasie II wojny światowej budynek został zniszczony za sprawą stacjonujących w nim wojsk niemieckich, potem rosyjskich. Po wojnie majątek upaństwowiono. W 2 poł. XX w. mieściła się tu szkoła, następnie PGR i Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego. W latach 1977-78 obiekt był remontowany, później przez dłuższy czas stał nieużytkowany, aż do przekazania go, wraz z całym zespołem Uniwersytetowi Rzeszowskiemu. Po kolejnym remoncie pałac jest użytkowany jako ośrodek konferencyjno-szkoleniowe Międzynarodowego Centrum Edukacji Ekologicznej Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Opis
Zespół pałacowy znajduje się w północnej części wsi, na terenie stosunkowo płaskim. Z trzech stron: od północy, zachodu i wschodu wydzielony jest drogami, od południa ogranicza do zabudowa zagrodowa. W południowej części jego wschodniej granicy przylega doń obejście iwonickiego kościoła parafialnego.
Klasycystyczny pałac wybudowano w środkowej części założenia, na rzucie wydłużonego prostokąta, o prostopadłościennej bryle urozmaiconej od północy ryzalitami bocznymi i tarasem ze szklanym zadaszeniem pomiędzy nimi, od południa dwukondygnacyjnym portykiem kolumnowym z ramującymi go wielobocznymi wykuszami oraz portykami z tarasami na piętrze od wsch. i zach. Pałac przekryto dachem czterospadowym, z przełamaniami nad ryzalitami i dwuspadowym zadaszeniem nad portykiem. Całość wymurowana jest z cegły, obustronnie tynkowana, dachy pokryte są blachą zakładkową.
Elewacja frontowa, południowa jest ośmioosiowa, symetryczna, z rytmicznie rozmieszczonymi rzędami okiem w dwu kondygnacjach. Jej oś podkreśla dwukondygnacyjny portyk czterokolumnowy zwieńczony trójkątnym przyczółkiem z kartuszem herbowym zawierającym herby Junosza i Strzemię oraz wykuszami w skrajnych osiach, przekrytymi kopułowymi hełmami. Elewacja północna jest dziewięcioosiowa, również symetryczna, z dwoma skrajnymi, dwuosiowymi ryzalitami pomiędzy którymi urządzono zadaszony przeszkleniem taras, elewacja wschodnia trzyosiowa, symetryczna, z tarasem (gankiem?) wspartym na czterech kolumnach, elewacja zachodnia pięcioosiowa, symetryczna również z tarasem (gankiem?) wspartym na czterech kolumnach. Artykulacja pozioma budynku podkreślona jest cokołem zwieńczonym gzymsem, gzymsem międzykondygnacyjnym i wydatnym gzymsem wieńczącym oraz pseudorustyką w parterze i pasami w tynku imitującymi boniowanie w kondygnacji piętra. We wszystkich elewacjach okna podkreślone są profilowanymi, uszatymi obramieniami, płycinami podokiennymi oraz nadokiennikami w formie gzymsów nadokiennych w parterze i przyczółków na piętrze. Pałac zachował układ o dwu traktach podłużnych z sienią ze schodami na osi.
Spichlerz dworski (zbór ariański) umiejscowiony jest w południowo-zachodnim narożniku założenia. Wybudowany został na rzucie prostokąta, jako jednoprzestrzenny, przekryty sklepieniem kolebkowym z lunetami, wtórnie podzielony na dwie w 1782 r., obecnie z żelbetowym stropem wspartym na żelbetowych filarach. Jego zwarta, prostopadłościenna bryła przekryta jest wysokim dachem czterospadowym. Budynek wymurowano z kamienia, dach pokryty jest gontem. W elewacjach przebito niewielkie, prostokątne okienka, uwagę zwraca kamienny portal, uszaty, z nadświetlem i kluczem.
Oranżeria położona jest na południowych obrzeżach parku. To budynek na rzucie prostokątna z półkolistą częścią od pn., jednokondygnacyjny, z centralnie umieszczonym wysokim kominem, przekryty dachem trójspadowym nad pomieszczeniami pomocniczymi i wachlarzowym, szklanym przekryciem samej oranżerii. Budynek wymurowano z cegły, dach pokryto blachą zakładkową. Brak zachowanych elementów dekoracyjnych czyni z dawnej oranżerii, zwłaszcza w widoku od pn. obiekt o niemal współczesnej stylistyce.
Park pałacowy rozplanowany został na założeniu krajobrazowym z XVIII w. i pozostałościach dawnego fortalicjum. Na jego terenie zachowało się kilka stawów, w tym relikty dawnych fos i obszerny staw z wyspą a także wiele drzew pomnikowych, m.in.: dębów szypułkowych, lip drobnolistnych i szerokolistnych, buków, klonów.
Park jest niedostępny, pałac okazjonalnie dostępny. Mieści się tu Międzynarodowe Centrum Edukacji Ekologicznej Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Oprac. Mieczysław Kuś, OT NID w Rzeszowie, 12.12.2014 r.
Rodzaj: pałac
Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_ZE.4542, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_18_ZE.17208