Usytuowanie i opis

Obiekt położony jest na wzgórzu, górującym nad miastem, w miejscu z natury obronnym. Na kulminacji wzniesienia znajdują ruiny zamku wysokiego (górnego), zaś na pn. od niego relikty zabudowań zamku niskiego (przedzamcza).

Zamek górny, otoczony murem i fosą, wzniesiono na planie zbliżonym do trójkąta, wykorzystując naturalne ukształtowanie terenu. Najbardziej charakterystyczny element - cylindryczna wieża - znajduje się we wschodnim narożniku. Zachowały się też mury konstrukcyjne zamku górnego oraz elementy dzieł obronnych (m.in. basteje w części zachodniej i północno-wschodniej założenia). Na zamku górnym znajdowały się najważniejsze pomieszczenia: o charakterze gospodarczym i administracyjnym na parterze oraz mieszkalne i reprezentacyjne na pierwszej kondygnacji. W zamku niskim mieściła się siedziba starosty zamkowego i domy urzędników oraz służby. Obiekt był okazale wyposażony i dobrze uzbrojony, o czym dowiadujemy się z inwentarzy, czyli zapisów z lustracji, prowadzonych w różnych okresach.

Wapień do budowy zamku pozyskiwano w najbliższej okolicy, także podczas kopania fosy i rowów fundamentowych Nawarstwienia archeologiczne zalegające na terenie założenia umożliwiają zdobywanie nowej wiedzy na temat jego rozplanowania i funkcjonowania w poszczególnych okresach. Część pomieszczeń jest zagruzowana.

Historia

Początki zamku wiązane są z biskupem Janem Grotem, wpływowym politykiem, przeciwnikiem politycznym króla Kazimierza Wielkiego. Biskup przyczynił się do budowy wielu obiektów, głównie sakralnych, w tym także katedry na Wawelu.

Najstarsze partie zamku powstały przed 1334 rokiem. Były to wieża, obwód warowny z bramą oraz tzw. dom wielki. W 2. poł. XIV w. obiekt został rozbudowany przez biskupa Floriana z Mokrska. Na przeł. XIV/XV w. zbudowano wieżę wjazdową i kamienny most, prowadzący do zamku. Ok. 1550 r. dodano attyki oraz fortyfikacje typu bastejowego. W XVI/XVII w. przekształcono bryłę i wnętrze obiektu, tworząc rezydencję renesansową. W 1655 r. zamek został zniszczony przez Szwedów, następnie zaś, w roku 1670, odbudowany przez biskupa Andrzeja Trzebickiego. W XVIII w. kolejni biskupi dokonywali doraźnych remontów, jednak ostatecznie zamek popadł w ruinę. W 1789 r. stał się własnością skarbu państwa. Sporządzony z tej okazji inwentarz opisuje dramatyczny stan obiektu, choć jednocześnie świadczy o wcześniejszej okazałości. W okresie rozbiorów wnętrza zamku wykorzystywane były na cele wojskowe, m.in. lazaret. Po jego likwidacji obiekt spłonął, zapewne podczas zabawy tanecznej urządzonej przez okoliczną ludność. Ocalałe mury były stopniowo rozbierane celem pozyskania materiału budowlanego, m.in. do budowy fabryki fajansu w Iłży.

Stan i wynik badań

Celem badań prowadzonych w latach 70. XX w. przez badaczy z Politechniki Wrocławskiej (prof. Stanisław Medeksza, Andrzej Kudła, prof. Jerzy Rozpędowski) było pozyskanie danych do projektu zabezpieczenia ruin zamku. Prace koncentrowały się na terenie zamku niskiego, gdzie odkryto m.in. relikty urządzeń obronnych, w tym beluardu i działobitni oraz budynków: dawnego urzędu starościńskiego, kuchni, stajni i obiektu interpretowanego jako wędzarnia. Wydobyto także imponującą ilość zabytków ruchomych, dających wyobrażenie o wyposażeniu zamku oraz codziennym życiu jego mieszkańców i użytkowników. Wśród nich kilkadziesiąt tysięcy fragmentów naczyń ceramicznych i kafli piecowych oraz przedmioty z metalu, w tym noże, ostrogi, okucia okienne i podkowy. Wśród znalezisk szklanych wyróżniły się fragmenty krążków witrażowych z insygniami biskupów krakowskich z 1646 roku.

Badania podjęte w 2009 r. przez dr. Zbigniewa Lechowicza objęły południową część zamku górnego. Odsłonięto cztery pomieszczenia, które zidentyfikowane zostały jako opisywane w inwentarzu z 1644 r.: „sklep, gdzie rzeczy chowa Imć Pan Starosta” (sklep rozumiany jako piwnica), „drugi sklep”, „studnia wielka wymurowana z ciosowego kamienia” oraz „smolarnia do chowania smoły”. Dodatkowo rozpoznano stratygrafię (układ nawarstwień) dziedzińca, fundament muru północnego oraz starszy budynek na terenie dziedzińca, rozebrany w II poł. XVI wieku. Badania umożliwiły lokalizację i uzupełniły wiedzę na temat pomieszczeń zamkowych, opisywanych w źródłach pisanych. Rozpoznano także dzieje wzgórza sprzed budowy zamku - teren był wykorzystywany przez człowieka już w okresie paleolitu górnego, następnie zaś we wczesnym średniowieczu (IX-X w.). W 2011 r. rozpoczęto projekt pomiarów teledetekcyjnych ruin zamku, na bazie których powstała cyfrowa replika 3D zabytku (projekt UKSW w Warszawie z inicjatywy dr. Rafała Zapłaty).

Zabytek dostępny. Wejście na wieżę możliwe w okresie wiosenno-jesiennym.

Oprac. Agnieszka Niemirka, OT NID w Warszawie, 08.10.2014 r.