Usytuowanie i opis

Gródek, o lokalnej nazwie Tatarski Kopiec lub Tatarska Mogiła, usytuowany jest 1,5 km na pn.-wsch. od dzisiejszego centrum Iłży, na prawym brzegu rz. Iłżanki, na terenie tzw. Starego Miasta. Gródek stanowił część kompleksu osadniczego, wraz z osadą, cmentarzem i drewnianym kościołem Najświętszej Marii Panny, zniszczonym zapewne równocześnie z grodem, następnie zaś odbudowanym.

Wymiary owalnego grodu wynoszą 44 x 39 m, zaś wysokość wałów sięga obecnie powyżej 3 metrów. Wały otaczają zagłębiony majdan, na którym znajdowała się wieża wzniesiona z grubych bali drewnianych, w konstrukcji zrębowej, na planie kwadratu o bokach ok. 9 x 9 m. W momencie odkrycia budowla zachowana była do wysokości 1 metra. Drewniane elementy pokryte były warstwą gliny w celu dodatkowego zabezpieczenia. Do konstrukcji obiektu używano gwoździ żelaznych, czego dowodzą liczne znaleziska tego typu.

Najprawdopodobniej była to typowa wieża mieszkalna na kopcu, otoczona wałem i drewnianą palisadą. Posiadała zapewne kilka kondygnacji. Podobne powstawały w Polsce średniowiecznej, zwłaszcza w II poł. XIII w. i w I poł. XIV w., jako siedziby rycerskie oraz punkty obronne posiadłości książęcych czy kościelnych.

Historia

Gródek wraz z drewnianą wieżą obronno-rezydencjonalną wzniesiony został w 1. poł. XIII w., najprawdopodobniej jako siedziba biskupów krakowskich i ośrodek administracyjny. Założenie zbudowano na terenie osady rzemieślniczo-targowej, która powstała na skrzyżowaniu szlaków handlowych, w pobliżu przeprawy przez rzekę. Jak wynika z badań archeologicznych, kres funkcjonowania wieży nastąpił wraz z jej spaleniem. Pożar mógł zostać wzniecony w czasie jednego z licznych najazdów Tatarów lub Litwinów, które dotykały Iłżę w 2. poł. XIII wieku. Lokalizację miasta zmieniono wówczas na bezpieczniejszą, w bezpośrednim sąsiedztwie najwyższego wzniesienia, na którym zbudowano nową, trwalszą siedzibę biskupów - zamek.

Stan i wyniki badań

Pierwsze badania wykopaliskowe na stanowisku prowadzili prof. J. Rozpędowski i prof. J. Kaźmierczyk z Katedry Historii Architektury Polskiej Politechniki Wrocławskiej. Prace kontynuowała M. Niemczykowa z Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej oraz Olga Lipińska z Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie (1973-75).

Badania archeologiczne dowiodły, że osadnictwo rozwijało się w tym miejscu jeszcze przed powstaniem grodu. Pod nasypem odkryto bowiem pozostałości zniszczonej przez pożar półziemianki wczesnośredniowiecznej, a także starsze obiekty, z okresu wpływów rzymskich (I-IV w. n.e.), m.in. dymarki świadczące o funkcjonowaniu tutaj osady hutniczej.

Gródek usypano z ziemi pochodzącej z okolic, o czym świadczy układ warstw stanowiący odwrócenie stratygrafii terenu otaczającego obiekt. Wraz z ziemią przeniesiono starsze przedmioty codziennego użytku, odnalezione podczas badań nasypu, m.in. kościany haczyk, guzik, przęśliki czy kabłączki skroniowe.

W wykopach archeologicznych na majdanie uchwycono ściany boczne oraz narożniki wieży, a także przepalone drewniane elementy konstrukcyjne zwalone wskutek pożaru, gwoździe żelazne, płaty polepy. Nie stwierdzono warstwy osadniczej związanej z użytkowaniem budowli.

Badania obejmowały także teren osady wokół grodziska, dzięki czemu pozyskano bardzo wiele danych na temat jej funkcjonowania, choć rekonstrukcja zasięgu osadnictwa nadal jest niemożliwa. Mieszkańcy byli raczej zamożni. Trudnili się hodowlą, rolnictwem, rybołówstwem, łowiectwem, tkactwem, wytopem i obróbką żelaza, wyrabiali także przedmioty z kości i poroża, choć te ostatnie raczej na własny użytek - nie znaleziono dotąd warsztatu rogowiarskiego. Na terenie osady mieszkali również wysoko wykwalifikowani garncarze, działało kilka pracowni garncarskich, w których wyrabiano naczynia o różnorodnych formach. Tradycja garncarska, z której słynie Iłża, sięga zatem początków miasta.

Obiekt, choć niedostępny dla zwiedzających, jest dobrze widoczny z szosy do Chwałowic.

Oprac. Agnieszka Makowska, OT NID w Warszawie, 01.10.2015 r.

Bibibliografia

• Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 163.
• Informator archeologiczny. Badania rok 1973, Warszawa 1974, s. 177-178.
• Informator archeologiczny. Badania rok 1974, Warszawa 1975, s. 164-165.
• Informator archeologiczny. Badania rok 1976, Warszawa 1977, s. 178-179.
• Informator archeologiczny. Badania rok 1977, Warszawa 1978, s. 168-169.
• Lewicki J., Dzieje i architektura zamku w Iłży. Problematyka badawcza i konserwatorska, [w:] Kajzer L. (red.), Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego, Kielce 1997, s. 57-58.