Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół ewangelicki, ob. rzymskokatolicki filialny pw. Najświętszej Marii Panny - Zabytek.pl

kościół ewangelicki, ob. rzymskokatolicki filialny pw. Najświętszej Marii Panny


kościół 1787 r. Herburtowo

Adres
Herburtowo

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. czarnkowsko-trzcianecki, gm. Wieleń - obszar wiejski

Kościół jest bardzo interesującym przykładem sakralnego budownictwa drewnianego północno-zachodniej Wielkopolski.

O unikalności kościoła w Herburtowie stanowi czytelność podwójnej, zrębowo-szkieletowej konstrukcji ścian, nie przesłoniętej zewnętrznym szalowaniem.

Historia

Wieś Herburtowo powstała w 1618 roku w wyniku kolonizacji osadniczej doliny Noteci prowadzonej przez ród Czarnkowskich. O olenderskim charakterze kolonizacji świadczy - używana jako wspólna dla wsi Herburtowo i sąsiedniego Marianowa - nazwa Dolne Holendry. Nazwa Herburtowo wywodzi się od rodowego nazwiska jej założycielki, Zofii z Herburtów Czarnkowskiej. Źródła historyczne wymieniają dziewiętnaście domów w 1632 roku, czterystu mieszkańców w 1710 roku i dwudziestu siedmiu gospodarzy w 1772 roku. Mieszkańcy wsi pierwotnie byli członkami gminy ewangelickiej w Kocieniu Wielkim, od 1641 roku Herburtowo należało do gminy w Dębogórze, w 1716 ponownie w Kocieniu Wielkim, a od 1745 roku - do nowoutworzonej gminy w Wieleniu. W 1639 roku Herburtowo wymienione zostało w przywileju kościelnym Mikołaja Aleksandra Kostki, ówczesnego właściciela dóbr wieleńskich, wystawionym dla jego poddanych wyznania mennonickiego.

Pierwotny dom modlitwy, usytuowany na miejscu obecnego kościoła, wzniesiony został między 1641 a 1647 rokiem. Spalony w pożarze 18/19 maja 1781 roku. Na jego miejscu w 1782 roku wzniesiony został przez budowniczego Johanna Schoenecka z Górnicy obecny kościół. Po 1945 roku nastąpiła wyznaniowa zmiana użytkowania i kościół w Herburtowie jako rzymskokatolicki podlegał odtąd parafii w Krzyżu Wielkopolskim, a od 1951 roku - nowoutworzonej parafii pw. Matki Boskiej Bolesnej, ob. pw. św. Rocha w Wieleniu Północnym.

Opis

Kościół usytuowany jest w centrum wsi, po południowej stronie drogi gruntowej do Marianowa i Wielenia. Na północ od niego usytuowane są dawny cmentarz ewangelicki na niewielkim wzniesieniu oraz wolnostojąca drewniana dzwonnica. Otoczenie kościoła w postaci cmentarza przykościelnego porośniętego trawą z pojedynczymi drzewami i kamienno-ceglanym ogrodzeniem od strony północnej i zachodniej od strony południowej i wschodniej przylega do gospodarstw wiejskich z zabudową mieszkalną i gospodarczą. Kościół jest orientowany.

Drewniany kościół posadowiony jest na cokole z łamanego granitu i ciosów kamiennych wysokości około 50 centymetrów. Konstrukcja ścian podwójna: od wewnątrz konstrukcja wieńcowa z węgłowaniem na nakładkę z zamkiem, od zewnątrz - niezależna konstrukcja ryglowa, na której wspiera się konstrukcja dachu. Więźba dachowa konstrukcji krokwiowo-jętkowej, stężonej podłużnie płatwiami i wiatrownicami łączącymi krokwie. Dach dwuspadowy, od wschodu namiotowy, pokryty jest gontem.

Kościół w Herburtowie jest interesującym przykładem zastosowania podwójnej konstrukcji ścian - zrębowej, opasanej na zewnątrz szkieletową bez wypełnienia. Podobne rozwiązania na ogół bywały niewidoczne, zasłonięte deskowaniem, jednak w tym przypadku brak szalunku czyni konstrukcję całkowicie czytelną. Świątynia ma bardzo prostą bryłę, wzniesioną na planie prostokąta, zamkniętego od wsch. trójbocznie. Wieńczący elewację zachodnią szczyt oszalowany jest pionowo. Kościół ma jednoprzestrzenne wnętrze z prostokątną emporą muzyczną od zachodu wspartą na ociosanych słupach. Od niej wzdłuż ścian wzdłużnych niemal do połowy wnętrza biegły balkony, tzw. empory, dziś nieistniejące.

Niejasny jest motyw zastosowania w Herburtowie podwójnej konstrukcji ścian. Na terenie Wielkopolski można wskazać wiele podobnych przykładów, jednak miały one logiczne uzasadnienie. W nowo budowanych obiektach miało to na celu przeniesienie ciężaru dachu na zewnętrzną konstrukcję ryglową. W przypadku budowli o konstrukcji zrębowej grożących zawaleniem, wtórne dostawienie konstrukcji szkieletowej miało charakter ratunkowy. Natomiast świątynia w Herburtowie, posadowiona na solidnej podmurówce, stosunkowo nieduża, o lekkiej więźbie dachowej nie wymagała podobnego wzmocnienia. Najnowsze badania sugerują, że cieśla Schoeneck odbudowujący kościół w r. 1782 mógł odtwarzać architekturę poprzedniej, spalonej świątyni, pochodzącej z początku XVIII wieku. Zatem koncepcję architektoniczną zawdzięczałaby działającemu wówczas warsztatowi, który podwójną konstrukcję ścian zastosował także budując ok. r. 1700 kościół w pobliskich Nowych Dworach.

Brak logicznego uzasadnienia podwójnej konstrukcji ścian świątyni ewangelickiej może wskazywać na jej znaczenie ideowe. Odtworzenie formy poprzedniej świątyni stanowiło wyraz odmiennej, sięgającej głęboko w XVII w. tradycji, utrwalało bowiem poczucie odrębności i wyjątkowego statusu mieszkańców wsi, gwarantowanego „prawem olęderskim”. Miało to szczególne znaczenie u schyłku XVIII w. kiedy państwo pruskie jako zaborca narzucało na tych terenach własne normy prawne.

Obiekt dostępny dla zwiedzających z zewnątrz. Msze Św. w niedziele o godz. 10.00, w dni powszednie w piątek o godz. 16.30.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 03.07.2014 r.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  drewniane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_BK.160197, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_BK.62197