Najstarsza jego część - rotunda z 1. połowy XIV wieku, to jeden z najpóźniejszych obiektów romańskich w Polsce.

Historia

Pierwotna świątynia miała formę rotundy z absydą od wschodu. W najstarszej, dotyczące jej wzmiance z lat 1334-1336, zawartej w spisie dziesięciny papieskiej (nominalnie z lat 1350-1351), określona została ecclesia nova. Można zatem przypuszczać, iż powstała tuż przed tą datą, za czym przemawiają również wyniki badań archeologicznych, przyległego do niej cmentarza i analogie z innymi budowlami. Według Jana Długosza fundatorem kościoła był Nawój herbu Topór, co uprawdopodobnił w swych badaniach Marek Derwich. Przed 1627 rokiem dobudowano do niego nawę i zakrystię, a w 1633 roku dokonano konsekracji przebudowanej świątyni. W 1845 roku była ona w tak złym stanie, że planowano jej kapitalny remont, połączony z wystawieniem nowych: dachu, stropów, sygnaturki i zakrystii. Zamiarów tych nie zrealizowano, co doprowadziło w 1851 roku do zawalenia się dachu i zamknięcia kościoła dla wiernych. W 1854 roku odbudowano świątynię i wzniesiono przy niej zakrystię. Niedługo po tym, ówczesny proboszcz ksiądz Józef Frey (zm. 1880) ufundował dwa boczne ołtarze. W 1932 roku przeprowadzono gruntowną restaurację budowli, połączoną z wyeksponowaniem romańskiego wątku murów prezbiterialnych i rekonstrukcją maswerku okna absydalnego. W 1935 roku odbył się konkurs na ołtarz główny, w którym brali udział m.in. Bohdan Pniewski i Jan Zachwatowicz. Powstały w jego wyniku obiekt, w 1955 roku zastąpiła realizacja Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej. W latach 1972-1973 przeprowadzono w otoczeniu kościoła badania archeologiczne, podczas których odnaleziono materiał zabytkowy powstały nie wcześniej, niż na przełomie XIII i XIV wieku. W latach 1980-1981 i 2011 roku przeprowadzono przy nim szereg prac konserwatorskich i restauratorskich, które przyczyniły się do poprawy stanu technicznego zabytku i jego estetyki. W 2012 roku konserwacji poddano późnobarokową ambonę i obraz Matki Bożej Śnieżnej z 1. połowy XVII wieku.

Opis

Kościół usytuowano na wierzchołku Góry Sytnej, niemalże na środku prostokątnego placu, otoczonego kamiennym murem z ceglaną dzwonnicą. Niejednolita stylistycznie, orientowana, jednonawowa budowla składa się z niemalże kwadratowej nawy ze szkarpami w narożach (około 1627 roku) i z równej jej wysokości prezbiterium (1. połowa XIV wieku) o rzucie kolistym z absydą od wschodu, do którego od północy przylega prostokątna, niska zakrystia (około 1627 r.). Świątynia została wystawiona z kamienia łamanego i cegły; całe jej wnętrze i elewacje nawy wytynkowano. Nakrywają ją dachy z blachy ocynkowanej: dwuspadowy z sygnaturką od wschodu (nad nawą), wielopołaciowy (nad prezbiterium) i pulpitowy (na zakrystii). Wśród skromnych jej elewacji wyróżnia się zachodnia, ujęta szkarpami po bokach i zakończona trójkątnym szczytem. W fasadzie tej znajduje się kamienny portal, z kartuszem na klińcu, z wyrytą datą 1627. Niemalże taki sam portal akcentuje wejście boczne. Elewację prezbiterium urozmaicają trzy romańskie okna (okrągłe w absydzie z maswerkiem). Wnętrze kościoła nakrywają stropy (w nawie, prezbiterium i zakrystii) i półkopuła (absyda prezbiterialna). Skromne wyposażenie jego wnętrza współtworzą m.in.: ambona z 1. połowy XVIII wieku (?), ołtarze boczne o cechach barokowych z 2. połowy XIX wieku (?), gotycka chrzcielnica z 2. połowy XIV wieku, obraz MB Śnieżnej z połowy XVII wieku (?), neoklasycystyczny prospekt organowy z 1893 r. (wykonawca Jan Kołodziejski z Piotrkowa Trybunalskiego).

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 25.09.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna. Kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela w Grzegorzowicach, oprac. A. Adamczyk, Kielce 1995 [Archiwum Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
• Adamczyk A., Modras J., Polanowski L., Prace przy zabytkach architektury sakralnej i zabudowie miejskiej, [w:] Prace konserwatorskie w województwie świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 55.
• Bohdziewicz P., Kilka uwag o rotundzie w Grzegorzewicach, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury" 1938, nr 4, s. 360-364.
• Dettloff P., Odbudowa i restauracja zabytków architektury w Polsce w latach 1918-1930. Teoria i praktyka, Kraków 2006, s. 337.
• Derwich M., Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa-Wrocław 1992, s.293-295.
• Gryglewski P., De Sacra Antiquitate. Odwołania do przeszłości w polskiej architekturze sakralnej XVI wieku, Warszawa 2012, s. 371-372.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II: Województwo kieleckie, red. J. Z. Łoziński, B. Wolff, z. 7: Powiat opatowski, oprac. K. Kutrzebianka i in., Warszaw 1959 s. 22.
• Kracik J., Konsekracje kościołów i ołtarzy w diecezji krakowskiej w XVII - XVIII wieku, „Nasza Przeszłość" 1985, t. 61, s. 111—146.
• Kubica E., Katalog zabytków wczesnośredniowiecznej architektury monumentalnej Małopolski, Rusi i Wołynia, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, t. XVII 1996, s. 139.
• Sztuka polska przedromańska i romańska o schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, t. 2: Katalog i bibliografia zabytków, oprac. M. Pietrusińska, Warszawa 1971, s. 695.
• Szydłowski T., Pomniki architektury epoki piastowskiej w województwie krakowskim i kieleckim, Kraków 1928, s. 13-14.
• Szydłowski T., Rotunda pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Grzegorzewicach, „Prace Komisji Historii Sztuki”, R. 4: 1930, LXI-LXIII.
• Świechowski Z., Architektura Romańska w Polsce, Warszawa 2000, s. 70-71.
• Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009, s. 106-108.
• Rosiński P., Zabytkowe organy w województwie kieleckim, Kraków 1992, s. 104-106.
• Wiśniewski J., Dekanat opatowski, Radom 1907, s. 199-206.
• Wojtasik Z., Zub J., Konserwacja tzw. zabytków ruchomych, w: Prace konserwatorskie w województwie świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 154.