Zachowany jako trwała ruina, pozostałość wczesnogotyckiej świątyni z 4 ćw. XIII w.

Historia

Wieś wymieniana w źródłach od 1296 r. W XIV w. należała do Borków Gryżyńskich. Pierwszym znanym przedstawicielem tego rodu był Wojsław przybyły do Wielkopolski z Pomorza Zachodniego, który prawdopodobnie ufundował kościół pw. św. Marcina w Gryżynie. Tutaj też znajdowała się prawdopodobnie pierwotna osada z obronną siedzibą. Jan Borek Gryżyński w końcu XIV w. lub na pocz. XV w. translokował wieś na nowe miejsce. W 1512 r. zakupił dobra gryżyńskie Maciej Gostyński. Następnie przechodził na własność Staręskich, Gołutowskich i Mąkowskich. Franciszek Mąkowski sprzedał Gryżynę i Nielęgowo w 1713 r. Wacławowi Zakrzewskiemu. W roku 1786 Gryżynę i Gryżynkę za długi i poręczenia dostał Wiktor Wierusz-Kowalski. Przed 1835 r. przebywał w Gryżynie Adam Mickiewicz. W 1838 r. córka Wiktora Wierusz-Kowalskiego Wiridiana Żelisławska przejeła majątek od swego rodzeństwa i sprzedała go Konstantemu Lossow i jego żonie Matyldzie Weronice z Twardowskich. W roku 1910 r. dobra objął Józef von Lossow. W rękach tej rodziny majątek pozostawał do 1939 r. Kościół p.w. św. Marcina wzniesiony został w 4 ćw. XIII w. z fundacji Wojsława Borka. Pierwotnie parafialny, od 1683 r. filialny kościoła św. Barbary w Gryżynie. Remontowany w latach 1737-38, od końca XVIII w. popadał w ruinę. W 1953 r. konserwowany. Obecnie ma postać zachowanej trwałej ruiny.

Opis

Ruina kościoła p.w. św. Marcina znajduje się w niewielkiej kępie drzew usytuowanej ok. 1,5 km na południowy zachód od zabudowań wsi. Była to budowla jednonawowa, wczesnogotycka, orientowana z węższym prezbiterium zamkniętym prosto, wydzielonym ścianą tęczową otwartą ostrołukiem. Świątynia została wzniesiona z kamieni polnych o nieregularnych kształtach łączonych zaprawą. Mur w dolnej części wzmocniony jest pasami okrzesków, co wprowadza poziomy podział ścian. Do dziś zachowały się jego mury obwodowe o wysokości sięgającej 7 metrów. W prezbiterium widoczne są nikłe ślady osadzenia sklepienia. Do wnętrza nawy prowadzą dwa portale, zachodni i południowy, zamknięte łukami ostrymi. W południowej ścianie nawy i prezbiterium znajdują się pozostałości trzech okiem, częściowo przemurowanych. Ściana północna nie ma otworów okiennych. Po stronie wschodniej na osi budynku pozostało ostrołukowe okno. Kościół zbudowany na rzucie prostokąta (nawa) z mniejszym prezbiterium na rzucie kwadratu. Długość boku prezbiterium powtórzono czterokrotnie w całkowitej długości kościoła.

Z ruinami kościoła związana jest legenda o brzozie gryżyńskiej. Według niej, na cmentarzu przy kościele wystawała z mogiły rączka dziecka. Dziecko za życia uderzyło swoją matkę a po śmierci domagało się kary. Rączka zniknęła dopiero kiedy matka, na rozkaz księdza proboszcza, uderzyła ją brzozową rózgą. Witka posadzona na mogile, rozrosła się w wielkie drzewo. „Brzoza gryżyńska” była szeroko znana, a legendą o niej próbowano zainteresować Adama Mickiewicza. Drzewo rosło na cmentarzu aż do 1875 roku kiedy przewróciło się podczas silnej burzy.

Obiekt dostępny.

oprac. Beata Marzęta, OT NID w Poznaniu, 25-11-2015 r.