Ten manierystyczny zespół sakralny wzorowany na założeniach włoskich stanowi jeden z najwcześniejszych przykładów oddziaływania Lorenza Berniniego na sztukę polską, przeszczepionego do Polski przez Sebastiana Piskorskiego, prebendarza w Grodzisku, który w 1671 r. odbył podróż do Rzymu.

Historia

Obronne walory miejsca sprawiły, że ok. 1228 r. książę śląski Henryk Brodaty wzniósł tutaj gród, który miał strzec drogi ze Śląska do Krakowa. Niedługo potem, w czasie walk o tron krakowski, został zniszczony przez Konrada Mazowieckiego. Ok. 1260 r. Bolesław Wstydliwy oddał Grodzisko w ręce klarysek przybyłych z Zawichostu. Przełożoną klarysek była siostra Bolesława, Salomea, wdowa po księciu halickim Kolomanie. Na ruinach obronnego gródka powstał klasztor i kaplica pw. św. Marii Magdaleny. Salomea, jak głosi legenda, żyła przez osiem lat w stojącej na uboczu klasztoru pustelni. Zmarła 17 listopada 1268 r. w opinii świętości. Ok. 1320 r. przeniesiono klaryski do kościoła św. Andrzeja w Krakowie, a opuszczony klasztor popadł w ruinę. Grodzisko odżyło w XVII stuleciu, w czasie trwania procesu beatyfikacyjnego księżnej Salomei. W 1642 r. klaryski ufundowały w Grodzisku nową kaplicę pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii. Pod koniec lat 70. XVII w. z inicjatywy księdza Sebastiana Piskorskiego odbudowano cały zespół nazywany Pustelnią błogosławionej Salomei.

Opis

Kościół utrzymany jest w stylu barokowym, lecz można w nim odczytać ślady innych stylów. Do elementów barokowych należy hełm wieży, portal, wykrój okien i obeliski ze spływami, ujmujące po bokach wieżę kościoła. Zewnętrzna prostokątna bryła zbliżona jest do budowli romańskiej, której resztki tkwią głębiej, co potwierdziły prace wykopaliskowe A. Żakiego. Przestrzenne wnętrze, sklepione kolebkowo z lunetami i dekoracją kasetonową wykonaną w stiuku zdradza przynależność do renesansu. Ołtarz główny, trójosiowy, wykonany z marmuru, wypełniający całą zachodnią ścianę prezbiterium aż po sklepienie, pochodzi z innego kościoła. Nad jego belkowaniem znajduje się obraz Koronacji NMP malowany przez Franciszka Smuglewicza. Górna część okrągłej wieży kościoła, spalona w 1939 r., została odbudowana w latach 60. Do zewnętrznej zachodniej ściany prezbiterium przylega murowana "Grota Ogrodu Getsemańskiego". Przed kościołem od strony wsch. stoi dom prebendarza pochodzący z końca XVII w., w latach 1984-85 częściowo przebudowany i odnowiony. Od kilkunastu lat jest wykorzystywany przez ruch oazowy diecezji kieleckiej. Całość otacza mur zbudowany z cegły i wapienia, w którym znajduje się brama o wykroju półkolistym i trzy mniejsze - wszystkie o formach barokowych. Z drugiego muru, który tu kiedyś istniał, została tylko wolno stojąca bramka i resztki filarów na stoku od strony południowej. Na murze wokół kościoła stoi pięć posągów członków rodziny błogosławionej Salomei i Henryka Brodatego, wyrzeźbionych w piaskowcu. Przedstawiają one: Henryka Brodatego (pierwszy po prawej), naprzeciwko - jego żonę św. Jadwigę Trzebnicką trzymającą w ręce model kościoła (być może św. Anny w Krakowie, którego budowa była wówczas głośna), dalej Bolesława Wstydliwego - brata Salomei (najbliżej portalu wejściowego do kościoła), za kościołem błogosławioną Kunegundę - żonę Bolesława Wstydliwego (od strony północnej) i króla Kolomana Węgierskiego - męża błogosławionej Salomei (od strony południowej). Posąg Henryka Brodatego (oryginał na Wawelu) pochodzi z warsztatu Bartłomieja Berrecciego, architekta włoskiego budującego kaplicę Zygmuntowską na Wawelu. Za kościołem od strony zachodniej stoi budynek z trzema grotami - domkami modlitwy, kolejno od lewej: św. Marii Magdaleny, Zaśnięcia NMP i św. Jana Chrzciciela. Wykonane są na wzór jaskiń; ich wnętrza zdobiły niegdyś sztuczne formy naciekowe. Z pierwotnej dekoracji kapliczek niewiele się jednak zachowało, prawie nieczytelne są napisy i freski. W kaplicy św. Jana znajduje się podobizna króla Jana III Sobieskiego. Przed kapliczkami stoi granitowy obelisk na grzbiecie słonia, wzniesiony w 1686 r., a więc w trzy lata po zwycięstwie Jana III Sobieskiego pod Wiedniem. Posąg słonia jest wykonany z dużego bloku wapienia; z trąby niegdyś tryskała fontanna. Tę cenną rzeźbę wykonano na podstawie rzymskiego pierwowzoru, mianowicie obelisku na słoniu przed kościołem Santa Maria Sopra Minerva, wzniesionego przez Lorenza Berniniego w latach 1666-1667. Poniżej posągu, w kierunku południowo-zachodnim, leży pustelnia błogosławionej Salomei - budynek o rzucie zbliżonym do kwadratu. Wewnątrz zachował się ołtarzyk błogosławionej Salomei, resztki dekoracji stiukowej, a w kącie celi Góra Kalwaria i Grób Chrystusa (znacznie uszkodzone); na prawo od ołtarza znajduje się kamienne łóżko błogosławionej Salomei. Widoczne są tu jeszcze czytelne napisy łacińskie - na lewo od ołtarza: Ubi est thesaurus meus ibi et cor meum (Gdzie jest skarb mój tam i serce moje), zaś po prawej nad wspomnianym łóżkiem: Quid est sommus - Gelidae mortis imago (Czym jest sen - Obrazem chłodnej śmierci). W Grodzisku mieszkało kilku pustelników. W XVII w. przybył tu Aleksander Soboniewski, oboźny hetmana koronnego, który przełożył fragmenty Biblii na język polski. Po śmierci w 1674 r. został pochowany w pustelni przy ścianie ołtarza błogosławionej Salomei. W 1811 r. J. U. Niemcewicz wspomina byłego karmelitą z Austrii, ks. Maurera, który przybywszy na Grodzisko zajmował się leczeniem chorych. Pod koniec XIX w. mieszkało tu jeszcze dwóch pustelników: pobożny brat Franciszek Warkocz i staruszek Feliks Ekkert.

Zespół dostępny od zewnątrz, bramy na dziedziniec wewnętrzny zwykle otwarte. Msze św. w niedziele i święta o godz. 12.00.

Oprac. Grzegorz Młynarczyk, OT NID w Krakowie, 15.09.2014 r.