Obecnie cerkiew na Grabarce jest największym prawosławnym sanktuarium w Polsce. Zespół ma przede wszystkim wartość historyczną, ponieważ XVIII-wieczna drewniana cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego spłonęła w 1990 r., a XX-wieczna cerkiew refektarzowa została gruntownie przebudowana w latach 2011-2015 r.

Historia

Udokumentowane początki kultu na uroczysku Sumieńszczyzna (zwanym również Moszczoną lub Trościeńcem), jak pierwotnie nazywano to miejsce, wiążą się z epidemią cholery w 1710 roku. Wówczas rozpoczęły się masowe pielgrzymki do leżącego u podnóża góry źródła, którego woda miała moc uzdrawiania. Między 1710 a 1717 r. wybudowano na wzgórzu unicką kaplicę, a w 1789 r. wystawiono na jej miejscu orientowaną drewnianą cerkiew. W 1839 r. po kasacie unii, przeszła ona na własność duchowieństwa prawosławnego. W latach 1884-1895 przeprowadzono gruntowny remont cerkwi i powiększono jej nawę od strony zach. W okresie międzywojennym służyła ona jako sanktuarium i cerkiew cmentarna. W 1947 r. powstał przy cerkwi żeński klasztor prawosławny pw. św. Marty i Marii, a dwa lata później powołano przy niej samodzielną parafię. W latach 1950-1956 stanęła na wzgórzu tzw. cerkiew „trapezna”, czyli refektarzowa, mieszcząca kaplicę pw. Ikony Matki Bożej „Radość Wszystkich Strapionych” i cele dla mniszek. W 1990 r. cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego została podpalona. Odbudowano ją już jako murowaną w latach 1990-1998. W 2015 r. ukończono remont cerkwi refektarzowej, w wyniku którego budynek został całkowicie rozebrany i odbudowany w innej formie z nowego materiału.

Opis

Zespół usytuowany jest na zalesionym wzgórzu ok. 1 km na pd.-wsch. od wsi Grabarka. U podnóża góry znajduje się kapliczka nad źródełkiem. Pow. zespołu ok. 9 ha.

W centrum założenia stoi murowana, oszalowana cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego, odbudowana w 1998 r. na wzór poprzedniej, spalonej. Rozczłonkowana bryła świątyni została założona na wydłużonym planie i nakryta wielospadowym dachem z szerokimi okapami. Wokół cerkwi ustawione są setki drewnianych krzyży wotywnych, przyniesionych przez pielgrzymów. Na pd. od cerkwi położona jest drewniana kaplica (tzw. cerkiew „trapezna”) pw. Ikony Matki Bożej „Radość Wszystkich Strapionych”, całkowicie przebudowana w 2015 r., będąca pierwotnie siedzibą żeńskiego zakonu św. Marty i Marii. Pomiędzy cerkwiami stoi parterowy drewniany budynek (d. dom pielgrzyma), ob. mieszczący sklepik z pamiątkami. W wsch. części założenia zlokalizowany został cmentarz grzebalny, służący miejscowej ludności i zakonnicom, na którym zachowały się drewniane i kamienne krzyże z 2. poł. XIX i pocz. XX wieku. W części pd.-wsch. wzgórza usytuowane są współczesne murowane budynki: klasztor, plebania i dom gościnny. Święta Góra otoczona jest u podnóża kamiennym murem ukończonym w 2001 roku.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Cerkwie otwierane w czasie nabożeństw.

Oprac. Aneta Kułak, OT NID w Białymstoku, 21-11-2015 r.