Na szczególną uwagę zasługuje zachowana w kopule nawy pierwotna konstrukcja ściągów, kratownic i mieczowań a także unikalne malowidła ścienne z XVII stulecia.

Historia

Wg zapisu w wizytacji z 1743 r. cerkiew została poświęcona około 1586 r. Z kolei dokument uposażający parafię w Gorajcu pochodzi dopiero z 1618 r. Obecny stan badań nie pozwala zatem na jednoznaczne ustalenie czasu powstania tego obiektu. Była to prawdopodobnie pierwsza cerkiew w Gorajcu, ponieważ miejscowość ta powstała dopiero w 1560 r. W 2 ćw. XVII w. wnętrze nawy pokryto malowidłami ściennymi, współtworzącymi ikonostas. Architektoniczny ikonostas, zachowany do dzisiaj, powstał zapewne w 2 ćw. XVIII w. (w 1743 r. został on określony jako nowy). W pierwszym okresie istnienia posiadała bryłę jednokopułową oraz - być może - niewielką dzwonnicę nad babińcem. Cerkiew była kilkakrotnie przebudowana w XIX i pocz. XX w. Prawdopodobnie w pocz. XIX stulecia (po 1815 r.) wzniesiono nowe prezbiterium, a w 1835 r. postawiono nowy babiniec i chór śpiewaczy (data tej przebudowy zachowana nad drzwiami do babińca). W latach 1867-1868 wnętrze pokryto nową polichromią. Cerkiew została znacząco przekształcona podczas rozbudowy z ok. 1903 r. Powiększono wówczas obiekt o dwa dużych rozmiarów pięcioboczne ramiona dostawione do nawy i otwarte do niej niemal na całej jej szerokości. W 1947 r. dawna cerkiew została przejęta w użytkowanie przez kościół rzymsko-katolicki. W latach 1992-2001 przeprowadzono generalny remont obiektu, podczas którego odsłonięto polichromię z XVII w., oraz dokonano częściowej rekonstrukcji pierwotnej bryły cerkwi usuwając dostawione ok. 1903 r. ramiona nawy.

Opis

Cerkiew znajduje się w centrum Gorajca, przy drodze wiejskiej, na niewielkim placu, którego południowa krawędź opada w dolinę potoku Gnojnik. Na pólnocny-wschód od cerkwi położona jest dzwonnica drewniana przeniesiona w 1994 r. z Majdanu Sieniawskiego. Cerkiew drewniana, wzniesiona w konstrukcji zrębowej, na kamiennej podmurówce. Jest to budowla trójdzielna, złożona jest z kwadratowej nawy oraz mniejszego, dostawionego do niej od wschodu prezbiterium i od zachodu nieco większego od prezbiterium babińca na planach zbliżonych do kwadratu. W bryle wyraźny jest podział na trzy człony, z których największy i najwyższy jest człon środkowy - nawa, nakryta jednozałomowym dachem namiotowym. Prezbiterium i babiniec nakryte są ośmiopołaciowymi dachami ostrosłupowymi, osadzonymi na ośmiobocznych tamburach. Dachy zwieńczone są pseudolatarniami w kształcie walców o zróżnicowanej wielkości (największa nad nawą, najmniejsza na babińcem), przekrytymi niewielkimi hełmami. Przestrzenie między ściankami tamburu a zwęgłowaniami oczepu nawy przekryte daszkami koszowymi. Wyraźny jest również podział horyzontalny uzyskany dzięki opasaniu całej cerkwi wydatnym zadaszeniem (daszkiem okapowym) wspartym na profilowanych, wysuniętych belkach zrębu, tzw. rysiach. Zrąb pod daszkiem jest odsłonięty, powyżej daszku cała cerkiew jest pobita gontem. Otwory drzwiowe i okienne prostokątne. Na nadprożu drzwi do babińca data „1835”.

We wnętrzu nad nawą i prezbiterium zastosowano kopuły zrębowe: nad nawą czworoboczna z jednym załomem, nad prezbiterium ośmioboczna z tamburem. Babiniec przekryty jest stropem belkowym (pierwotnie prezbiterium i babiniec kryły dwuspadowe sklepienia zrębowe). Kopuła nad nawą wzmocniona jest dwupoziomowym systemem ściągów, klinowanych z zewnątrz zaczepami. Na ścianie wschodniej nawy zachowały się częściowo malowidła z I poł. XVII w. a w kopule nawy i w prezbiterium fragmenty malowideł z 3 ćw. XIX w. Z wyposażenia cerkiewnego na uwagę zasługuje ikonostas z I poł. XVIII w. z ikonami z XVII-XVIII w. oraz ołtarz za ikonostasem, zap. k. XVIII w.

Obiekt dostępny dla zwiedzających z zewnątrz, możliwość zwiedzania wnętrza po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Ryszard Kwolek, OT NID w Rzeszowie, 09.10.2014 r.