Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

Zamek Czartoryskich - Zabytek.pl

Zamek Czartoryskich


zamek poł. XVI w. Gołuchów

Adres
Gołuchów, Klemensa Borowskiego 3

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. pleszewski, gm. Gołuchów

Zespół zamkowy w Gołuchowie, obok Puław, Wilanowa, Łańcuta, Nieborowa i Kórnika, należy do czołowych polskich rezydencji arystokratycznych, łączących obecnie lub w przeszłości, zamek lub pałac, zbiory muzealne i biblioteczne oraz założenia ogrodowo-parkowe.

W Gołuchowie, podobnie jak w innych miejscach skupiona została istotna część polskiego dziedzictwa kultury, będącego źródłem wartości naukowych i poznawczych, edukacji i uniesień patriotycznych. Gołuchowski zamek powstał na zrębie starego zamku Leszczyńskich z XVI w., ale był kreacją w duchu historyzmu charakterystycznego dla XIX w., dziełem Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej i jej małżonka, Jana Działyńskiego. Gołuchowskie muzeum Izabelli Działyńskiej należy do najwspanialszych instytucji krajowych obok krakowskiego Muzeum Książąt Czartoryskich. Oprócz wspaniałej architektury prezentuje bogate zbiory muzealne, a całość znajduje się w największym, w Wielkopolsce parku. Rezydencja gołuchowska jest dziełem wyjątkowym, nie ma bowiem ani swego pierwowzoru, ani też naśladownictw.

Historia

Pierwsza wzmianka o Gołuchowie pochodzi z 1263 r. W latach 1507-1695 - Gołuchów należał do rodziny Leszczyńskich , założycieli miasta Leszna, rodziny z której wywodził się król Polski Stanisław Leszczyński. W latach 1550-1560 Rafał Leszczyński, starosta radziejowski wzniósł w Gołuchowie renesansowy dwór obronny z czterema ośmiobocznymi wieżami na narożach głównego budynku. Na najwyższej kondygnacji zamku znajdował się ganek ze strzelnicami. Budowla otoczona była fosą. Obok znajdowały się podwórzec i zabudowania gospodarcze. Na pocz. XVII w. w Wacław Leszczyński rozbudował dwór o mieszkalne południowe skrzydło, które posiadało arkadowy krużganek na piętrze od strony dziedzińca. W 1697 r. miała miejsce budowa kaplicy zamkowej pw. św. Jana Chrzciciela. W połowie XIX w. zamek w znacznej części popadł w ruinę. W 1856 r. zamek w Gołuchowie stał się własnością Jana Działyńskiego z Kórnika, a następnie jego żony Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej, córki księcia Adama Czartoryskiego. W latach 1872-1885 - odbudowa i przebudowa zamku w duchu historyzmu - renesansu francuskiego, z przeznaczeniem na muzeum wg koncepcji i proj. teoretyka architektury Eugeniusza Viollet-le-Duca, przy współpracy arch. Zygmunta Gorgolewskiego i Maurycego Ouradou. Przy ozdabianiu zamku pracowali rzeźbiarz Karol Biberon i malarz Ludwik Breugnot. Przebudowano skrzydło południowe i częściowo rozebrano stary dwór obronny. Pozostawiono tylko trzy narożne wieże. Zbudowano wtedy skrzydło zachodnie z wieżą oraz kamienny most przez fosę. Ujednolicono elewacje w stylu zamków francuskich nad Loarą. Wkomponowano autentyczne detale architektoniczne i dekoracyjne z Francji, Włoch, Flandrii oraz Niemiec - antyczne i z XVI w. W latach 1885-1887 - budowa budynku tzw. „Kasy” (bud. administracyjnego) wg proj. Maurycego Augusta Ouradou. W latach 1890-1895 nastąpiła rozbudowa pałacu (tzw. oficyny) o skrzydło i piętro i nadanie jej jednakowego tzw. kostiumu francuskiego.

W 1893 r. majątek został przekształcony w ordynację. W latach 1895-1939 w Gołuchowie znajdowało się prywatne muzeum Czartoryskich, z cennymi zbiorami częściowo pochodzącymi z „Hotelu Lambert”, paryskiej siedziby Czartoryskich. Najcenniejszy był zbiór waz greckich Jana Działyńskiego z wykopalisk w Noli, Capui i Neapolu. Izabella z Czartoryskich Działyńska zbierała również pamiątki po dawnych właścicielach Leszczyńskich. W 1899 r. dokonano przebudowy kaplicy zamkowej na mauzoleum Izabelli Działyńskiej i jej rodziny. W czasie II wojny światowej zamek został zdewastowany, a jego zbiory m.in. 259 waz greckich zostały wywiezione przez Niemców. Kolekcja, w ramach rewindykacji, wróciła do Polski w 1956 r. i została umieszczona w Muzeum Narodowym w Warszawie. W Gołuchowie prezentowanych jest obecnie tylko 56 sztuk. Od 1951 r. w zamku mieści się Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu, a w oficynie Muzeum Leśnictwa.

Opis

Gołuchów to duża wieś, położona 12 km na południowy-wschód od Pleszewa, nad rzeką Ciemną, przy skrzyżowaniu drogi do Kalisza z drogami bocznymi do Jedlca i Kucharek. W Gołuchowie znajduje się Ośrodek Kultury Leśnej.

Zespół zamkowy usytuowany jest w rozległym parku, w jego południowej części na pofałdowanym terenie, przeciętym doliną rzeki Ciemnej. Zamek od wschodu i północy otoczony jest fosą, z mostem kamiennym od strony elewacji wschodniej. Zbudowany z cegły, otynkowany, z zastosowaniem piaskowca do detali architektonicznych. Założony wokół dziedzińca otwartego w kierunku północnym. Z tej strony zamku znajduje się rozległy taras, który powstał na piwnicach XVI-wiecznego dworu. Imponująca budowla złożona z korpusu i dwóch skrzydeł. Flankowany pięcioma basztami, z których trzy pozostały z XVI wieku, z renesansowego dworu, jedna (baszta pd.-zach.) powstała w czasie rozbudowy zamku w XVII w., a piąta (baszta płn.-zach.) z XVI w. została zachowana do wysokości tarasu. Korpus główny południowy zamku oraz dwa skrzydła zachodnie i północne powstały w XVII wieku. Przy skrzydle zachodnim dostawiono basztę mieszczącą klatkę schodową. W XIX wieku ujednolicono bryłę zamku, która przedstawia się imponująco, nadbudowano również górne części wież. Zamek wieńczą czterospadowe dachy z wydatnymi lukarnami, a wieże stożkowe, pokryte łupkiem. Korpus od strony dziedzińca zdobią na wysokości piętra krużganki arkadowe ze sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. Wejścia na parter oraz schody na krużganek przy skrzydle zach. zostały wykonane na wzór schodów w Bargello we Florencji. Bogato rzeźbiony portyk z wejściem do podziemia. Okna w obramieniach renesansowych z piaskowca, częściowo autentycznych sprowadzonych z Włoch, Francji, Niemiec. Na dziedzińcu i krużgankach 11 portali kamiennych, ujętych w rzeźbione kolumienki i zwieńczonych nadprożami. Bogactwo detali, gdzie obok autentycznych dorobiono na wzór pozostałe.

Zamek jest budowlą jednopiętrową z mieszkalnym poddaszem, podpiwniczony. W części południowej występują dwukondygnacyjne piwnice ze względu na spadek terenu. Skrzydło południowe półtoratraktowe z sześcioboczną wieżą od południa i z prostokątną wieżą zamiast dawnego wykusza latrynowego od zachodu. Skrzydła boczne jednotraktowe, wąskie.

Wyposażenie zamku - ekspozycja muzealna po katastrofie wojennej została na nowo zorganizowana po 1962 roku. Do Gołuchowa powróciły częściowo eksponaty, odnalezione na terenie Niemiec. Wnętrza zostały urządzone w stylu charakterystycznym dla XIX-wiecznego kolekcjonerstwa, ze zbiorami dzieł sztuki i rzemiosła różnych epok i miejsc. Oprócz części kolekcji waz można obejrzeć elementy architektoniczne, stolarskie i dekoracyjne sprowadzone przez I. Działyńską z Włoch, Flandrii, Francji i Niemiec oraz te wykonywane na wzór na miejscu.

Pałac (tzw. oficyna) powstał w wyniku zaadaptowania w latach 1872-1875 r. nieczynnej gorzelni na cele mieszkalne. Rozbudowany pod kon. XIX w. obiekt otrzymał jednolity kostium francuski, Murowany, o złożonej trójkondygnacyjnej bryle, z wydłużonym korpusem głównym, od zachodu zakończonym dominującą wieżą. Przy wieży znajduje się wielobocznie zamknięty, piętrowy ryzalit. Wzdłuż II i III kondygnacji korpusu od południa znajduje się przeszklona galeria. Strome dachy pokryte łupkiem. Na elewacjach ceglany detal kontrastujący z jasnymi płaszczyznami tynkowanymi.

Przy bramie na teren parku oraz do zespołu zamkowego usytuowany jest budynek administracyjny, tzw. „Kasa”, w którym użyto formy typowe dla kostiumu francuskiego. Murowany, piętrowy, podpiwniczony budynek, na rzucie zwartego prostokąta, o urozmaiconej bryle z użytkowym poddaszem, zwieńczony bardzo stromym czterospadowym dachem z lukarnami. Elewacje z czerwonej cegły, z jasnym detalem architektonicznym z piaskowca, z którego są wykonane boniowania naroży, niski cokół, obramowania okien i drzwi, gzymsy i wystawki dachowe.

Mauzoleum Izabelli Działyńskiej, dawna barokowa kaplica zamkowa pw. św. Jana Chrzciciela usytuowana jest na pagórku pomiędzy zamkiem a oficyną. Murowana, orientowana z częścią nawową na rzucie kwadratu, z prezbiterium nieco węższym zamkniętym półkoliście, nakryta dachami dwuspadowymi. Wewnątrz pierwotnie wyposażona w mensę ołtarzową i obraz patrona. W części prezbiterium w półkolistym zamknięciu pod posadzką znajduje się grobowiec Izabelli Działyńskiej, nakryty płytą nagrobną z czarnego marmuru.

Piękną oprawę dla zabytków stanowi największy w Wielkopolsce park krajobrazowy, który wraz z częścią leśną obejmuje 162 ha., w którym rośnie ok. 600 gatunków i odmian drzew oraz krzewów. Park został zakomponowany z wykorzystaniem rzeczki o nazwie Ciemna i jej doliny, z rozległymi polanami, alejkami i grupami drzew o różnym wybarwieniu. Na terenie parku rośnie wiele pomników przyrody. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują dęby, o obwodzie pnia powyżej pięciu metrów. Szczególną wartość przedstawia również aleja lipowa posadzona w 1857 r. W środkowej części parku, na rzece znajdują się malownicze stawy. Oprócz dróg od strony zachodniej głównej bramy prowadzących do zamku oraz do oficyny i mauzoleum prowadzi również tzw. „dzika promenada” na Dybul, czyli do dawnej osady młyńskiej, który jest zlokalizowany w zachodniej części parku. Nazwa pochodzi od młynarza o nazwisku Dybul (1642 r.). W 2 poł. XIX w. postawiono w tym miejscu stylowe zabudowania kurnika i obory (od 1916 r. stajni). To tu I. Działyńska trzymała swój kolorowy drób. W zabudowaniach znajduje się muzeum techniki leśnej. Obecnie park stanowi ekspozycję plenerową Ośrodka Kultury Leśnej. W parku można się spotkać z żubrami, konikami polskimi, danielami i dzikami.

W pobliżu wejścia do parku wznosi się kościół Wniebowzięcia NMP. Barokową budowlę z 1612 r. rozebrali Niemcy w czasie II wojny światowej pod pretekstem wyprostowania szosy do Kalisza. W l. 1949-61 kościół odbudowano w formie skromniejszej z odwróceniem rzutu o 180˚. We wnętrzu umieszczono zachowane elementy wyposażenia.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Zwiedzanie wnętrz muzealnych w godz. pracy muzeów; park dostępny

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 17.11.2014 r.

Rodzaj: zamek

Styl architektoniczny: renesansowy

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_BK.165204, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_BK.44645