Obok istniejącej wsi polskiej powstał układ przestrzenny wzorcowej wsi wg projektu arch. Hammera z Widzimia pod kierunkiem Paula Fischera - naczelnego kierownika Królewskiej Rządowej Rady Budowlanej. Część wsi Golęczewo, której osią jest ul. Dworcowa, począwszy od stacji kolejowej po skrzyżowanie z ul. Tysiąclecia i Lipową stanowi jednolicie zaprojektowany organizm, z pocz. XX wieku, który charakteryzuje się dużą wewnętrzną spójnością w sensie koncepcji przestrzennej i stylu. Stanowi świadectwo wielokulturowego dziedzictwa regionu.

Historia

Pierwsza wzmianka o osadzie Golęczewo pochodzi z 1313 roku. W 1510 roku potwierdzona jest przynależność wsi do parafii Sobota. Do dziedzica Macieja należały wówczas: folwark, 7 łanów osiadłych, 1 łan opustoszały i karczma z prawem wyszynku. W 1778 roku dobra golęczewskie były w posiadaniu Żychlińskich. W XVIII wieku liczba domów wg rejestru podymnego wynosiła od 10-12. Przed 1789 rokiem dobra zakupił Dominik Przanowski. Wieś Golęczewo w miarę upływu czasu malała. Proces ten pogłębił w 1844 roku podział uwłaszczeniowy.

W rękach polskich Golęczewo pozostało do 1901 roku. 15 października 1901 roku Pruska Komisja Osadnicza nabyła dobra golęczewskie na licytacji od Zygmunta Błociszewskiego za 530 tysięcy marek. Majątek o powierzchni 623 ha był bardzo zaniedbany. Komisja przeprowadziła na polach melioracje, naprawy budynków, uzupełniła inwentarz.

W sierpniu 1903 roku zatwierdzone zostały szczegółowe plany budowy wzorcowej wsi - Musterdorf, przeznaczonej wyłącznie dla osadników niemieckich wyznania ewangelickiego.

Prace projektowe rozplanowania osiedla i poszczególnych zagród odwołujących się do różnych regionów niemieckich wykonano wg proj. arch. Hammera z Widzimia pod kierunkiem Paula Fischera - naczelnego kierownika Królewskiej Rządowej Rady Budowlanej. Wybudowanie wzorcowej wsi pochłonęło olbrzymią sumę pieniędzy. Np. budynek z łaźnią i piekarnią kosztował 10.000 marek w 1904 r.; budynek szkoły i pomieszczenia gminne wybudowane w latach 1904-1905 kosztowały 35.000 marek; zabudowania dużego gospodarstwa - 13.000 marek w 1905 r. Wśród osadników przeważali reemigranci z Bośni i Slavonii. Byli też Niemcy z Badenii, Śląska, Saksonii, Galicji i Królestwa Polskiego. Przyszłych mieszkańców „wzorcowej wsi” starannie dobierano. Nie należeli oni do ludzi zamożnych, gdyż 3% rentę dla Komisji Osiedleńczej uznali za zbyt wysoką. Samodzielna gmina zaistniała na mocy uchwały landratury Poznań-Zachód i Komisji Osiedleńczej od sierpnia 1906 roku. Wówczas zmieniono została nazwa wsi na Golenhofen. W 1908 roku było we wsi 33 kolonistów gospodarzy, 12 rzemieślników i 20 robotników, wszyscy ewangelicy. W 1912 roku została dla nich utworzona parafia ewangelicka w Chludowie [na 1000 osób w parafii - 270 stanowili mieszkańcy Golęczewa].

W tej wzorcowej wsi dbano nie tylko o budynki, ale również o postawę mieszkańców , cyt. „postawę tzw. patriotyczną osadników, a więc monarchistyczno-konserwatywno-patriotyczną”. W Golenhofen działało Koło Wojaków (rezerwistów), koło Hakaty (już od 1906 r.). Propagowano wywłaszczanie, walkę z polskością. Podkreślano „misję narodową” kolonistów, sprowadzano do Golenhofen wycieczki dziennikarzy i działaczy Hakaty, aby pokazać sukcesy państwa w szerzeniu niemieckiej kultury.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku osadnicy w Golęczewie zobowiązani zostali do opowiedzenia się bądź za Polską, bądź za Niemcami. Część przyjęła obywatelstwo polskie i bez przeszkód pozostała na gospodarstwach przez siebie zajmowanych. Pozostali zmuszeni zostali do opuszczenia gospodarstw i wyjazdu do Niemiec. Opustoszałe gospodarstwa zajmowali Polacy, często przybywający ze słabo rozwiniętych rolniczo terenów Małopolski. Po II wojnie światowej nastąpiły dalsze zmiany ludnościowe oraz wyznaniowe.

Opis

Golęczewo leży 15 km na północ od Poznania na zachód od drogi Poznań - Chodzież - Piła oraz przy linii kolejowej z Poznania do Piły.

Z pierwotnego, średniowiecznego układu wsi pozostało niewiele elementów. Zabudowa wsi grupowała się wzdłuż obecnej ulicy Tysiąclecia. Północno-wschodnią część zajmował folwark, który po 1844 roku został powiększony.

Komisja Kolonizacyjna w 1901 roku przeprowadziła nowy podział gruntów, pozostawiając jedynie uregulowania powstałe przed poł. XIX wieku w północno-wschodniej części wsi. Wzdłuż istniejącej drogi - ul. Dworcowej poprowadzono po obu jej stronach wodociąg i kanalizację burzową na odcinku od stacji kolejowej do skrzyżowania ze starą osią wsi (ob. ul. Lipowa i ul. Tysiąclecia). Wokół skrzyżowania utworzono plac. Zbudowano przy nim szkołę z kaplicą, tzw. kantorat, gospodę z częścią hotelową i salą. Nieco dalej, przy ul. Dworcowej zbudowano w jednym budynku łaźnię, piekarnię i remizę strażacką. Przy ul. Tysiąclecia pobudowano kuźnię ze stelmacharnią. Sieć wodociągowa zasilana była w wodę przez pompy napędzane wiatrakiem. Zbudowano stację kolejową, a także założono cmentarz. Cały zakupiony obszar Komisja Osiedleńcza podzieliła na 5 małych gospodarstw (do 2,5 ha), 6 średnich (5-10 ha), 8 większych (10-15 ha) i 22 duże (15-20 ha).

Wieś zorganizowano na zasadzie ulicówki, tzn. zabudowania ciągnęły się po obydwu stronach ul. Dworcowej (obsadzonej drzewami), w swobodnych zgrupowaniach. W centrum wsi, obok wymienionych wyżej budynków, zlokalizowano również ogólnie dostępną wagę do ważenia bydła, wielką krajalnicę do szatkowania kapusty oraz piec chlebowy. Od centralnego placu odchodziły drogi na północ, do Chludowa (ul. Tysiąclecia), na zachód do Rostworowa (ul. Dworcowa) i na południe, do Soboty (ul. Lipowa). Na wschód od toru kolejowego biegła droga na północ w kierunku Piły.

Nowi osadnicy zaczęli do wsi napływać od 1902 roku. W 1906 roku było ich 42, czyli tylu, ilu zaplanowano. Obejmowali oni całkowicie wykończone gospodarstwa. Domy tynkowano i malowano barwami pruskimi: białą, czarną i czerwoną. Obok konstrukcji murowanej wprowadzano także elementy konstrukcji ryglowej oraz zdobienia w drewnie, okiennice. Wewnątrz pomieszczenia malowane były jasnymi farbami. Dom mieszkalny w dużym gospodarstwie składał się z: na parterze z kuchni z piecem, 2 izb mieszkalnych i przedsionka, na piętrze z 3 izb i komórki. Budynki gospodarskie posiadały dobre oświetlenie, wentylację, doprowadzoną wodę. Podłogi wykładano cegłą i wylewano cementem, bądź kładziono drewniane lub kamienne płyty. Stajnie przewidziano dla 2 koni, a obory dla 8 sztuk bydła. Pamiętano również o boksach dla świń i młodego bydła. Równie ładnie zagospodarowywano mniejsze gospodarstwa. Robotnicy mieszkali w podwójnych (dwurodzinnych) domach, które też posiadały dwie kondygnacje. Na parterze mieściła się kuchnia i izba mieszkalna, a na piętrze sypialnia i łazienka. Mieszkania usytuowane były po obu stronach sieni. Do budynku przylegały małe stajnia i obórka.

W obrębie ul. Tysiąclecia oraz w pobliżu folwarku wieś rozwijała się bardziej żywiołowo. Nowa zabudowała wtapiała się w istniejącą. Część zabudowy folwarcznej została rozebrana. W okresie międzywojennym nastąpił dalszy zanik zabudowy folwarcznej. Innych zmian w układzie przestrzennym nie zanotowano. Po II wojnie światowej następować zaczął powolny regres i dewastacja istniejącej zabudowy. W latach 70. i w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku nastąpił rozwój budownictwa na obrzeżach wsi. Większa część gospodarstw zmieniła swą strukturę z produkcji roślinno-zwierzęcej na ogrodniczą. W ostatnich latach Golęczewo zmienia swój charakter na wieś podmiejską, w której zaczynają mieszkać mieszkańcy nie związani z rolnictwem i pracujący poza wsią. Niesie to określone konsekwencje dla użytkowanych obiektów zarówno mieszkalnych jak i gospodarczych.

Na terenie wsi znajdują się 43 obiekty wpisane do rejestru zabytków. Są to domy i zagrody osadnicze oraz inne obiekty zbudowane w latach 1902-1906. Kilka domów przestało istnieć, a na ich miejscu zbudowano nowe obiekty, nie pasujące do istniejącego otoczenia, np. dom nr 24, zbudowany w latach 70. XX wieku o formie piętrowego sześcianu. Część została, mimo wpisu do rejestru, przebudowana i zniekształcona. Część zniszczona, w nienajlepszym stanie czeka na rewitalizację i remont. Są obiekty zachowane w stanie bardzo dobrym i nie przekształconym.

Zespół dostępny z zewnątrz. Ewentualne zwiedzanie wnętrz po uzgodnieniu z właścicielami.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 31-01-2017 r.