Wpisana wraz z kościołem kaplica loretańska stanowi równie wybitny przykład manierystyczno-barokowej architektury z l. 30. XVII w. o bogatym wystroju architektoniczno-rzeźbiarskim (arch. Piotr Likkel ?).

Historia

Obecny renesansowo-manierystyczny kościół parafialny pw. św. Floriana i św. Katarzyny w Gołębiu zbudowany został z udziałem muratora Jana Wolffa w l. 1628-1636 na miejscu starszej drewnianej świątyni pw. św. Floriana, fundowanej wraz drugim kościołem św. Katarzyny przez króla Kazimierza Sprawiedliwego w 1173 r. W 1419 obie parafie połączono pod wspólnym wezwaniem. Murowany kościół, zbudowany staraniem proboszcza ks. Szymona Grzybowskiego, sumptem kanclerza koronnego Jerzego Ossolińskiego, został konsekrowany w 1638 r. Uszkodzony w 1656 r. w czasie bitwy pod Gołębiem, po powodzi w 1720 wzmocniony skarpami przy prezbiterium. W 1856 r. zmieniono barokowe czterograniaste hełmy wież na obecne. W latach I wojny światowej uległ częściowemu zniszczeniu. Restaurowany w l. 20. XX w. i ponownie po II wojnie światowej. Całościowy remont wykonano w l. 1989-1996 i 2010-2013 (zmiana kolorystyki wnętrza).

Manierystyczno-barokowa kaplica zw. „domkiem loretańskim” fundacji Jerzego Ossolińskiego została zbudowana w l. 1636-1638 stanowi zmodyfikowaną lokalną „kopię” pierwowzoru z Loreto - być może przez kazimierskiego architekta Piotra Likkela, przypuszczalnego autora dekoracji rzeźbiarskiej, ukończonej ok. 1644 r. Kaplica poddana została restauracji w latach 1985-1987, w trakcie której oryginalne terakotowe figury w niszach zastąpiono kopiami (oryginały w kościele) i w 2010-2013 (zmiana kolorystyki).

Opis

Kościół usytuowany jest w centrum osady, po wsch. stronie wąskiego placu, wtórnie przekształconego w skwer i ulicę (ul. Żuławy). W pn. zach. części cmentarza, ogrodzonego ceglanym murem z bramką na osi kościoła, stoi kaplica MB Loretańskiej zw. „domkiem loretańskim”.

Kościół orientowany, murowany z cegły, z ceglanymi elewacjami i detalem wyprawionym tykiem, wewnątrz tynkowany. Korpus jednonawowy typu salowego o czterech przęsłach wydzielonych arkadowymi wnękami. Od wsch. nawę zamyka krótkie półkoliste prezbiterium, oddzielone od niej jedynie parą wysuniętych kulisowo kolumn. Część zach. korpusu kończy para masywnych kwadratowych wież, z wąską kruchtą między nimi, w połowie wysuniętych na boki względem obrysu korpusu. Przy pierwszym przęśle korpusu dostawiona parterowa zakrystia o gładko otynkowanych ścianach. System ścienny nawy tworzą głębokie, ślepe arkady w oprawie parzystych przyściennych kolumn korynckich, stojących na wspólnych piedestałach. Na nich wspiera się masywne, łamiące się nad kolumnami, pełne belkowanie z drewnianą galerią nad gzymsem - przerwane w apsydzie. Nad arkadami po stronie zewnętrznej poprowadzone zostały od zewnątrz przykryte daszkiem proste korytarze - galerie strzeleckie. Sklepienia w nawie i prezbiterium kolebkowe z lunetami dekorowane sztukaterią w „typie lubelskim”, w nawie o gładkich profilach uzupełnioną reliefowymi piersiami apostołów i ewangelistów w owalnych polach i plakietkami z uskrzydlonymi główkami i królów na fryzie. Empora chóru muzycznego wsparta na jednym półeliptycznym łuku, zwieńczonym drewnianym parapetem chóru ze wstawioną weń parą drewnianych kolumienek, podpierających narożniki nadwieszonego tu drewnianego odcinka galerii obejścia.

Fasada: Dolną część dwuwieżowej, trójosiowy fasady kościoła zdobią cztery pilastry kompozytowe w wielkim porządku z fryzem belkowania ozdobionym dekoracją okuciową. Górne kondygnacje wież flankują pilastry korynckie, wspierające belkowanie o analogicznej dekoracji. Dolne partie wież dwukondygnacyjne, ujęte płaskimi arkadami z ozdobnymi obramieniami blend okiennych w formie wąskich edykuł, partia środkowa fasady ujęta pojedynczą szeroką arkadą o pełnej wysokości - na jej osi arkadowy portal z parą półkolumn i manierystycznym zwieńczeniem przechodzącym w kwadratowe obramienie okulusa ujęte hermowymi pilasterkami, wyżej okno w edykule. Szczyt fasady cofnięty do tylnej linii ścian wież, poprzedzony jest pulpitowym daszkiem nad partią chóru. Ma formę trójosiowej edykuły wspartej parą żłobkowanych kompozytowych półkolumn z segmentowym frontonem w zwieńczeniu i parą flankujących ją nisz konchowych z wolutowymi spływami po bokach. Strefę przerwanego belkowania edykuły wypełnia reliefowe tondo z monogramem IHS w płomienistej glorii. Szczyt wieńczą trzy obeliskowe sterczyny. Wieże nakryte baniastymi hełmami typu latarniowego, zakończonymi krzyżami.

Elewacje boczne dwukondygnacyjne, z cofniętą nieco górną kondygnacją, przysłoniętą dołem pulpitowym daszkiem nad galerią strzelecką w pasie belkowania dolnej kondygnacji. Arkadowe podziały obu kondygnacji i dekoracja obramień okien są analogiczne do dekoracji wież z dodatkowym belkowaniem nad dolną kondygnacją w porządku doryckim z okuciowymi aplikacjami pod głowicami. Górne pilastry w porządku jońskim.

Półokrągłą ścianę prezbiterium oddziela od korpusu uskok ściany, przechodzący górą w wolutowy szczyt zakończony segmentowym frontonem, przysłonięty krótkim dachem prezbiterium. Ściana prezbiterium o trzech osiach z otworami okiennymi na dwóch poziomach, przedzielona wtórnymi skarpami, przecinającymi wysoki cokół. Wszystkie okna prostokątne w obramieniach z frontonami, dolne okna silnie wydłużone - na osi środkowej dwie zamarkowane blendy.

Elewacje zakrystii z lizenami przy narożnikach.

Wyposażenie: 2 poł. XVIII w. - architektoniczny ołtarz główny, 2 ołtarze boczne

2 ćw. XVII w. - ambona zespolona z dwoma konfesjonałami, prospekt organowy, ławki oraz 6 oryginałów terakotowych figur proroków z domku loretańskiego.

Domek loretański z kaplicą

Murowany z cegły, otynkowany, wzorem pierwowzoru wzniesiony na rzucie dwóch mimośrodowo przesuniętych prostokątów - wewnętrzny stanowi „domek Maryi” będący sklepioną kaplicą, oddzielona od zewnętrznej architektonicznej obudowy załamanym korytarzykiem z wydzielonym przedsionkiem i wąską klatką schodową przy pn. zach. narożniku. Budynek jednokondygnacyjny z kryptą pod częścią środkową, podwyższony wysoką attyką o wysokości drugiej kondygnacji, kryjącą dach pogrążony.

Wnętrze kaplicy jednoprzestrzenne o bocznych ścianach zakończonych gzymsem, nakryte sklepieniem kolebkowym z obustronnie poprowadzonym , podzielone jest na trzy funkcjonalne części z wyodrębnioną częścią ołtarzową podwyższonym o trzy stopnie poziomem podłogi w części ołtarzowej i płytką strefą za murowanym ołtarzem, odseparowaną niegdyś drewnianą krata z bramkami. Ściany proste, z odsłoniętym dołem ceglanym licem - w części ołtarzowej para niewielkich nisz szafkowych. Dwa przeciwległe wejścia w części nawowej, trzecie od pd. w strefie za ołtarzem.

Elewacje przyziemia dłuższych elewacji podzielone trzema, krótsze - dwiema parami kolumn przyściennych na piedestałach w porządku jońskim podtrzymujących pełne, wyłamane nad nimi belkowanie. Między kolumnami konchowe nisze z figurami siedzących proroków obramione edykułą zwieńczoną rozerwanym frontonikiem z figurką anioła w przerwie. Między parami kolumn dłuższych ścian usytuowane osiowo dwa bliźniacze wejścia z portalami o wolutowych kartuszach w partii fryzu. Portale flankowane reliefowymi postaciami świętych w obramieniach . Nad nimi szeroka prostokątna rama zdobiona analogicznym motywem kimationu. Większa rama na elewacjach bocznych z prostokątnie wciętymi górnymi narożami - w nich figurki aniołków. W dolnej części ramy na ścianie zach. prostokątne okienko. Wysoka dwudzielna attyka w formie ściany wyłamującej się nad parami pilastrów, ozdobionej motywem tralkowej balustrady w dolnej części i profilowanymi ramami w polach powyżej oraz oknami i w obramieniach z gzymsikiem nadokiennym - w partiach narożnych blendy. Zwieńczenia występów attyki w formie rozerwanych frontonów z maszkaronami w przerwach i parami sterczynek.

Kościół dostępny z zewnątrz.

Oprac. Roman Zwierzchowski, NID OTL, 27.11.2015 r.