Zachowała czytelną formę, oryginalną konstrukcję i detal architektoniczny. Prezentuje wartości historyczne oraz stanowi istotny element krajobrazu przemysłowego Gniezna. 

Historia

Powstanie pierwszej lokomotywowni w Gnieźnie związane było z uruchomieniem linii kolejowej z Gniezna do Oleśnicy koło Wrocławia. Budowę, niewielkiej 4-stanowiskowej hali wachlarzowej rozpoczęto w 1875 r. prawdopodobnie wg projektu Wilhelma Grapowa. W 1888 r. dobudowano do niej halę wachlarzową z 12 stanowiskami. W efekcie powstała duża hala z 16 stanowiskami o długości 14,7 m wyposażona w kanały rewizyjne. Do lokomotywowni od zachodu dobudowane zostały warsztaty z kuźnią, kotłownia parowa i hala obrabiarek. Następna rozbudowa lokomotywowni, przeprowadzona w latach 1894-95 wykonana została wg projektu przygotowanego w 1894 r. przez Bennona Dopke. Istniejący budynek powiększony został od strony zachodniej o nową wyższą halę wachlarzową, mieszczącą 12, dłuższych od sąsiednich o 2 metry stanowisk do obsługi nowoczesnych parowozów sprzężonych (o dł. 15.5 m) . Hala liczyła wówczas 28 stanowisk z obrotnicą o średnicy 16,2 m. W związku ze wzrostem gabarytów parowozów w 1915 r. wydłużone zostały o 4,5 m, stanowiska dla parowozów znajdujące się w hali z 1888 r. W 1922 r. rozbudowane zostało o kilkadziesiąt metrów skrzydło warsztatowe parowozowni. We wrześniu 1939 roku podczas nalotów niemieckich na Gniezno zbombardowana została lokomotywownia wraz z warsztatami. Zrujnowane 4 stanowiska z 1875 r. i jedno z 1888 r. lokomotywowni zostało rozebrane, natomiast pozostałą część budynku rok później zrekonstruowano. Obecnie w lokomotywowni pozostało 11 stanowisk z 1888 r. i 12 stanowisk z lat 90-tych XIX w. Od lat 90-tych XX w. parowozownia jest nieczynna. 

Opis

Lokomotywownia wachlarzowa znajduje się w południowej części stacji kolejowej Gniezno i stanowi jeden z głównych elementów zespołu zaplecza techniczno-remontowego do obsługi parowozów. Parterowa hala wachlarzowa zaprojektowana została na rzucie wycinka koła i powstawała w kilku etapach. Z pierwszej najstarszej część hali, z 1875 r. zachowały się 4 stanowiska, lecz układ jej jest mało czytelny z powodu przeprowadzonej przebudowy po bombardowaniu w 1939 r. Dobudowana do niej w 1888 r. część hali z 12 stanowiskami, kontynuowała układ wachlarzowy, który powiększony został w l. 1894-95 o kolejne 12 stanowisk. Obecnie w lokomotywowni znajdują się 23 stanowiska. Hala zachowała plan, bryłę, konstrukcję i materiał z kolejnych trzech etapów budowy. Bryła budynku rozczłonkowana ukazuje odrębność poszczególnych części lokomotywowni. Widoczne są kolejne etapy rozbudowy. Największa jest hala z 1888 r., o wysokości 8,5 m z przylegającym do niej od strony południowej skrzydłem warsztatowym. Nad całością dominuję nowsza część hali, od strony zachodniej o wysokości 11,0 m z dużym świetlikiem kalenicowym. Budynek jest murowany z cegły ceramicznej pełnej. Dachy nad lokomotywownią i skrzydłem warsztatowym dwuspadowe, pokryte zostały papą. W części starszej drewniana konstrukcja dachu oparta została na ułożonych promieniście stalowych nitowanych dźwigarach systemu Polonceau. 

Architektura hali utrzymana w stylistyce historyzmu z dekoracjami charakterystycznymi dla budownictwa kolejowego z przełomu XIX i XX wieku. Elewacja hali z lat 80-tych XIX w. licowana cegłą z lizenami i kostkowym fryzem koronującym nawiązuje do wzorców architektury przemysłowej XIX w. Podobne detale architektoniczne otrzymała nowsza zachodnia część hali i skrzydło warsztatowe. Otwory okienne i drzwiowe w bramach wjazdowych przesklepiono segmentowo. 

Lokomotywownia znajduje się w dyspozycji Gnieźnieńskiego Stowarzyszenia Miłośników Kolei, które organizuje zwiedzanie obiektu podczas „Dni Pary”. 

Oprac. Radomiła Banach, OT NID w Poznaniu, 27-10-2017 r.