kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych - Zabytek.pl
kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych
Adres
Gliwice, Plac Wszystkich Świętych
Lokalizacja
woj. śląskie, pow. Gliwice, gm. Gliwice
Reprezentatywny, zasadniczo nieprzekształcony od k. XV w. przykład późnogotyckiego kościoła o trójnawowym korpusie halowym, z usytuowanym od wsch. wydłużonym, poligonalnie zamkniętym prezbiterium.
Historia
Najstarsze dzieje kościoła pw. Wszystkich Świętych, opierają się w dużej mierze na hipotezach. Przyjmuje się, że parafia erygowana została krótko po nadaniu Gliwicom praw miejskich pomiędzy 1254 i 1276 r., bowiem pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1279 r. Wg dotychczasowego stanu badań przyjęło się uważać, że pierwotny kościół był obiektem drewnianym, czemu jednak zdają się przeczyć wyniki ostatnich badań sondażowych, w trakcie których natrafiono na relikty obiektu murowanego. Kościół wznoszony był etapami. Przypuszczalnie w poł. XIV w. wybudowano prezbiterium wraz parterową zakrystią, które w 2 lub 3 ćw. XV w. podwyższono. Przed 1470 r. wzniesiono prawdopodobnie również kaplicę Krzyża Świętego od południa. W ostatniej ćw. XV w. wybudowano halowy korpus nawowy, będący dość typowym rozwiązaniem stosowanym we wznoszonych wówczas na Śląsku kościołach, a także kaplicę Matki Boskiej. W 1504 r. ukończono budowę dolnej, czworobocznej części wieży, którą podwyższono ok. 1560 r. o partię ośmioboczną, zwieńczoną balustradą i renesansowym hełmem, zniszczonym następnie wskutek pożaru w 1601 r. Przed 1679 r. wieżę nakryto nowym hełmem, a dwie gotyckie wieżyczki na sygnaturki zastąpiono barokowymi. W tym samym czasie do nawy od pd. dobudowano kaplicę Anioła Stróża. Na XVII w. przypuszczalnie przypadła również budowa kruchty pd. i północnej. W 1711 r. wieża kościoła, jak również dach i sklepienia części nawowej uległy zniszczeniu wskutek kolejnego pożaru. W ramach odbudowy kościoła odtworzono wspomniane sklepienia, ponadto wnętrze kościoła otrzymało barokowy wystrój, a wieżę nakryto ośmiokątnym dachem. W latach 1929-1940 kościół poddano kompleksowym pracom o charakterze restauratorsko-budowlanym, w ramach których m.in. przebudowano wieżę wg proj. Roberta Bednorza, dokonano wymiany części konstrukcji dachu i wzmocniono fundamenty. Wewnątrz kościoła m.in. wymieniono posadzki, zrekonstruowano maswerki okienne, wzniesiono nową emporę muzyczną, uporządkowano krypty z pochówkami zasłużonych mieszkańców miasta i udostępniono górną kondygnację zakrystii. W kaplicy Krzyża Świętego odsłonięto polichromie z XV-w., z kolei nowe polichromie w kościele wykonał Norbert Frey.
Opis
Kościół pw. Wszystkich Świętych usytuowany jest na staromiejskim obszarze Gliwic, przy pl. Wszystkich Świętych, w kwartale ul. Kościelnej, Raciborskiej i Plebańskiej, w rejonie nieistniejącej już bramy Raciborskiej i murów miejskich. Jest to obiekt orientowany, murowany z cegły, halowy, trójnawowy. Rzut kościoła składa się z prostokątnej części nawowej z szeroką, czteroprzęsłową nawą głównej i dwukrotnie węższymi nawami bocznymi, ponadto z ulokowanego na przedłużeniu nawy głównej wydłużonego, dwuprzęsłowego prezbiterium zamkniętego poligonalnie. Ponadto do korpusu nawowego przylega od pd. ciąg kaplic i barokowa kruchta, a od zach. kwadratowa wieża. Prezbiterium ujęte jest od pn. przybudówką skarbca i zakrystii, usytuowaną na przedłużeniu nawy pn., z kolei w naroże prezbiterium i nawy pd. wkomponowano kaplicę Krzyża Świętego. W bryle kościoła dominuje wysoka, kwadratowa w podstawie i ośmioboczna w zwieńczeniu wieża zach., przylegająca do korpusu nawowego krytego dachem siodłowym, na przedłużeniu którego od wsch. znajduje się znacznie niższe, przekrytego osobnym, wielospadowym dachem prezbiterium. Oba dachy zwieńczone są dwiema barokowymi wieżyczkami na sygnaturkę. Przylegający do nawy pd. ciąg niskich, jednokondygnacyjnych kaplic oraz kruchty kryty jest wspólnym dachem pulpitowym, z kolei kaplica przy prezbiterium dachem wielospadowym. Usytuowana po pn. stronie prezbiterium późnogotycka, dwukondygnacyjna dobudówka zakrystii i skarbca kryta jest dachem pulpitowym, a ośmioboczna wieżyczka schodowa od wsch. dachem namiotowym. Poszczególne elewacje urozmaicone są wyodrębnionym, kamiennym cokołem i gzymsem kapnikowym oraz rzędem wysokich, ostrołukowych otworów okiennych, rozmieszczonych pomiędzy dwuuskokowymi szkarpami. Część rozglifionych, dwu-, trój- i czterodzielnych otworów okiennych wypełnionych jest zrekonstruowanymi maswerkami o motywach trójliści i rybich pęcherzy. Dolne kondygnacje monumentalnej, siedmiokondygnacyjnej, późnogotyckiej wieży opięte są narożnymi szkarpami, z kolei kondygnacje górne łukami oporowymi. W zwieńczeniu wieży znajduje się zrekonstruowana balustrada i ośmioboczna wieżyczka schodowa z krenelażem. W przyziemiu pn. i pd. elewacji wieży umieszczone są dwa ostrołukowe, profilowane portale z pocz. XVI w., a powyżej strony pd. m.in. ocalałe kamienne obramienia okienne z XVI w. W kruchcie zach. znajduje się kamienny, zamknięty półkoliście, fazowany portal z XV/XVI w. Wnętrze kościoła składa się z przestronnej, halowej części nawowej, oddzielonej ostrołukową arkadą tęczową od wąskiego prezbiterium. Prezbiterium kryte jest sklepieniem sieciowym podtrzymywanym przez wsporniki w formie m.in. masek. W pn. ścianie prezbiterium umieszczony jest ostrołukowy, fazowany, XV-w. portal do zakrystii. Poszczególne nawy wyodrębnione są za pomocą dwóch rzędów ośmiobocznych filarów, podtrzymujących czteroramienne sklepienia gwiaździste. W zach. części korpusu nawowego ulokowany jest murowany chór muzyczny, oparty na półkolistych arkadach dźwiganych przez pary toskańskich kolumn. Wnętrze zakrystii kryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym z geometryczną, listwową dekoracją, z kolei skarbiec sklepiony jest kolebkowo, kaplica św. Krzyża sieciowo, a kaplica Matki Boskiej krzyżowo-żebrowo. Wyposażenie kościoła składa się m.in. z ołtarza gł. z 2 ćw. XVII w. o dekoracji chrząstkowo-małżowinowej i z figurami Świętych, dwóch ołtarzy bocznych z 2 ćw. XVII w., rokokowej ambony i stalli. Ponadto w kaplicy Św. Krzyża mieści się ołtarz z grupą Ukrzyżowania z 2 ćw. XVII w., z kolei w kaplicy Matki Boskiej ocalały późnogotyckie freski z ok. 1470 roku.
Obiekt dostępny jest dla zwiedzających bezpośrednio przed i po mszach św.
Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 20-11-2015 r.
Rodzaj: kościół
Styl architektoniczny: gotycki
Materiał budowy:
ceglane
Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_BK.135358, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_24_BK.329130