Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

dom przedpogrzebowy tzw. Mała Synagoga - Zabytek.pl

dom przedpogrzebowy tzw. Mała Synagoga


architektura sakralna 1903 r. Gliwice

Adres
Gliwice, Józefa Poniatowskiego 14

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. Gliwice, gm. Gliwice

Dom Przedpogrzebowy zw.Małą Synagogą jest jednym z niewielu zachowanych obiektów dziedzictwa judaistycznego w województwie śląskim.

Wyróżnia się on nie tylko swoją wyjątkową funkcją, ale również wartościami historycznymi. Został wzniesiony w nurcie neogotyckim, który był charakterystyczny dla budynków użyteczności publicznej wznoszonych na przełomie XIX i XX w. w Gliwicach. Jest to jedyny obiekt w kraju zaprojektowany przez wybitnego austriackiego architekta Maxa Fleischera.

Historia

Żydzi na obszarze Gliwic pojawili się prawdopodobnie już w średniowieczu. Pierwsze pisemne wzmianki na ich temat pochodzą z 1698 r. Na przełomie XVIII i XIX w. odnotowano większy napływ społeczności wyznania mojżeszowego do miasta. Gliwice zostały bowiem wyznaczone przez władze pruskie jako miasto, gdzie mogli osiedlać się Żydzi. Samodzielna gmina żydowska została utworzona w połowie XIX w.

Budynek domu przedpogrzebowego został wzniesiony w 1903 r. na obszarze cmentarza żydowskiego, założonego w 1902 r. Uroczyste poświęcenie i oddanie do użytku obiektu odbyło się dokładnie 15 listopada 1903 r. Autorem projektu był Max Fleischer. Jest on twórcą szeregu budynków na obszarze Czech, Moraw oraz Austrii. Do jego najwybitniejszych projektów należą przede wszystkim obiekty synagogalne. Wykonanie projektu przez Maxa Fleischera może wiązać się z faktem, że w Gliwicach mieszkał jego brat Adolf Fleischer, który pełnił funkcję miejskiego skarbnika. Prawdopodobnie to właśnie on skontaktował Maxa Fleischera z gliwicką Gminą Żydowską, która skierowała do niego prośbę o wykonanie projektu. Projekt powstał w 1901 r. i został zrealizowany zgodnie z restrykcyjnymi przepisami dotyczącymi żydowskich miejsc pochówków. Jedynym odstępstwem jest inna orientacja obiektu według stron świata. Prace budowlane były prowadzone przez gliwicką firmę mistrza murarskiego Juliusza Scheera pod kierownictwem architekta Johana Miedla. Do 1939 r. budynek pełnił swoją pierwotną funkcję. W czasie II wojny światowej obiekt został zaadaptowany na potrzeby magazynów wojskowych. Wówczas została zniszczono część macew znajdujących się na kirkucie oraz fragment muru cmentarza. Po wojnie budynkiem oraz cmentarzem użytkowała działająca w Gliwicach Gmina Żydowska. Boczna część obiektu stanowiła mieszkanie dla dozorcy. Jednak z biegiem czasu, przede wszystkim ze względu na słabość finansową gminy żydowskiej budynek zaczął ulegać zniszczeniom. W 1995 r. miał miejsce pożar obiektu. Wówczas zniszczone zostało opuszczone mieszkanie. Pierwsze starania o renowację Domu Przedpogrzebowego zostały podjęte w 1999 r. dzięki współpracy Gminy Żydowskiej z Fundacją Forum Dialogu Między Narodami. W 2007 r. obiekt został przekazany gminie Gliwice. Obecnie trwają w nim prace remontowe w celu zaadoptowania go do nowych potrzeb. Będzie się w nim mieścił oddział gliwickiego muzeum - „Dom Światów”, poświęcony historii Żydów na Górnym Śląsku.

Opis

Wolnostojący budynek Domu Przedpogrzebowego (hebr. Beth Tahara) jest zlokalizowany w północnej dzielnicy Gliwic - Zatorze. Obiekt jest nieznacznie cofnięty od ulicy, usytuowany kalenicowo, z fasadą główną zwróconą ku stronie zachodniej. Budynek jest otoczony murowanym ogrodzeniem cmentarza z dwiema kutymi bramami. Obiekt jest murowany, został wzniesiony z cegły pełnej, na ceglanym fundamencie. Część północna i środkowa jest podpiwniczona. Zewnętrzne ściany zostały wzniesione w cegle licówce naturalnej barwy, wewnętrzne są tynkowane. Dom Przedpogrzebowy został założony na planie kształtem zbliżonym do litery „E” z widocznym wyraźnym podziałem na trzy strefy funkcjonalne. Centralną część obiektu, zwana „Małą Synagogą” wzniesiono na planie prostokąta. Bryła budynku jest rozczłonkowana, złożona z kilku parterowych form o symetrycznym układzie, ale o różnej wysokości kondygnacji. Zostały one umieszczone na cokole, nakryte są odrębnymi dachami. Część środkowa, w której znajduje się kaplica, przekrywa dach szczytowy, trójspadowy z umieszczonymi po bokach pinaklami. Niższy korpus o wysokości połowy kondygnacji budynku głównego jest nakryty dachem dwuspadowym o kalenicowym ustawieniu. Z kolei skrzydła boczne przekrywa szczytowy dach trójspadowy. Zastosowana ceramiczna dachówka-karpiówka ma kolor zielony. Frontowa, zachodnia elewacja jest ceglana, z granitowym cokołem. Jest wieloczłonowa i zakomponowana symetrycznie. Część centralna jest wysunięta do przodu, zwieńczona trójkątnym szczytem. Zdobi ją duże, maswerkowe, ostrołukowe okno. Powyżej w trójkątnym zwieńczeniu widnieje rozeta, a po jej bokach umieszczono szczelinowe otwory. Pod gzymsem zwieńczenia, po obu stronach, znajduje się dekoracja o motywach przypominających Gwiazdę Dawida. Boki części centralnej zostały zaakcentowane lizenami zwieńczonymi pinaklami. W korpusie, po prawej stronie, umieszczono otwór wejściowy o dwuskrzydłowych drzwiach zwieńczonych ostrołukowym nadświetlem. Ryzality skrzydeł bocznych są analogiczne. Fasada północna jest ceglana, na granitowym cokole z pionowymi, wąskimi otworami okiennymi zamkniętymi łukami ostrymi ujęte profilowaną, ceglaną opaską. Elewacja południowa również jest ceglana, na granitowym cokole. W pierwszej osi znajduje się otwór wejściowy. Elewacja wschodnia jest wieloczłonowa, z centralnie umieszczonym dużym, maswerkowym oknem i wejściem. Korpus flankują skrzydła boczne. Wnętrze ma układ amfiladowy. Z pierwotnego wystroju zachowały się jedynie ceramiczne, biało-czarne płytki podłogowe i ścienne w pomieszczeniu toalety oraz rytualna, marmurowa umywalka ze złotą inskrypcją w dolnej części: „Gewidmet v. Moritz u. Charlotte Jacobowitz” (nazwiska fundatorów). Odtworzona została pierwotna stolarka drzwiowa oraz drewniana boazeria. Część środkowa stanowi jednoprzestrzenna sala tzw. „mała synagoga” ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym poprzedzialanego gurtami. Po jej bokach znajdują się pomieszczenia pierwotnie przeznaczone na cele obrzędowe, mieszkalno-administracyjne (część północna) oraz kostnica (część południowa). Obecnie są one przekształcane do celów biurowych, edukacyjnych i wystawienniczych. Ściany centralnej sali zostały pokryte zrekonstruowanymi polichromiami. W części zachodniej i wschodniej ukazującej zasłony, powyżej przypominają one ceglany wątek. W części sklepienia malowidła imitują gwieździste niebo. Posadzka sali złożona jest z ceramicznych, czarno-białych płytek ułożonych w odtworzony pierwotny wzór geometryczny.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Sabina Rotowska, OT NID w Katowicach, 25-11-2015 r.

Rodzaj: architektura sakralna

Styl architektoniczny: neogotycki

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_BK.96111