Historyczny układ urbanistyczny śródmieścia Gdyni wyróżniają wyjątkowe wartości historyczne, artystyczne i naukowe.

Założenie jest największym w Polsce zespołem zaprojektowanym i zbudowanym według zasad modernizmu, a jego twórcy zaliczani są do czołowych polskich urbanistów i architektów dwudziestolecia międzywojennego. Wiele powstałych w śródmieściu budynków cechuje wysoki poziom rozwiązań architektonicznych i artystycznych nawiązujących do dzieł projektowanych przez najwybitniejszych twórców europejskich, m.in. Ericha Mendelsohna.

Gdynia jest wyjątkowym przykładem miasta budowanego wraz z portem od podstaw, stąd nazywana bywa morską stolicą kraju. Związek z Bałtykiem w sposób symboliczny podkreśla unikatowe pod względem urbanistycznym i krajobrazowym rozwiązanie, jakim jest pirs usytuowany na przedłużeniu reprezentacyjnej osi założenia.

Miasto, uznawane w dwudziestoleciu międzywojennym za polską „bramę na świat”, uchodzi ponadto za symbol II Rzeczypospolitej, szczególnie ważny w kontekście rozwoju i modernizacji kraju oraz budowy polskiej tożsamości po odzyskaniu niepodległości. Z ośrodkiem związane były czołowe postaci polskiej polityki, gospodarki i sztuki okresu międzywojennego.

Zespół zabytkowy wyróżnia dobry stan zachowania - autentyczność w zakresie rozplanowania urbanistycznego i zabudowy, a także utrzymanie pierwotnych funkcji użytkowych oraz nazewnictwa ulic, placów i budynków.

Historia

Pierwsza pisemna wzmianka o Gdyni pochodzi z 1253 r., jej lokacja na prawie chełmińskim nastąpiła w 1362 roku. Początkowo wieś miała charakter rolniczo-rybacki, a na początku XX w. zaczęła rozwijać się jako wieś letniskowa. Gdy po I wojnie światowej Gdynia została włączona do Polski, nadal była niewielką osadą, jednak w związku z rozpoczęciem zagospodarowywania odcinka wybrzeża Morza Bałtyckiego przyznanego Polsce na mocy traktatu wersalskiego - znalazła się w centrum zainteresowania. W 1925 r. zainicjowano budowę stałego portu, który miał stanowić konkurencję dla portu w Wolnym Mieście Gdańsku (pozostającego pod nadzorem Ligi Narodów). Rok później Gdynia otrzymała prawa miejskie i rozpoczęto prace nad budową miasta. O dynamice rozwoju międzywojennego ośrodka świadczy niespotykany wzrost liczby mieszkańców - z niespełna tysiąca na początku lat 20. do ponad 120 tys. w 1938 roku.

Pierwszy plan założenia urbanistycznego Gdyni, autorstwa Romana Felińskiego i Adama Kuncewicza powstał w 1926 r. w Ministerstwie Robót Publicznych w Warszawie, a kolejny, autorstwa samego Kuncewicza - w 1928 roku. Projekty te stały się podstawą dla budowy śródmieścia. Główną, reprezentacyjną osią założenia miała być ulica 10 Lutego oraz znajdujący się na jej zakończeniu wydłużony plac - Skwer Kościuszki. W 1936 r., po ukończeniu budowy Mola Południowego stanowiącego przedłużenie osi głównej, pojawiła się możliwość realizacji otwartej na morze Dzielnicy Reprezentacyjnej. Jej ostateczny projekt, będący efektem prac Pracowni Projektów przy Komisariacie Rządu w Gdyni pod kierunkiem Stanisława Filipkowskiego (1938 r.), łączył układ Mola Południowego z sąsiadującym z nim obszernym, otwartym na morze placem (Forum Morskie), na którym planowano zbudować m.in. ratusz i Bazylikę Morską.

Z powodu wybuchu II wojny światowej nie udało się ukończyć Dzielnicy Reprezentacyjnej. W wyniku działań wojennych poważnym zniszczeniom uległ port, natomiast śródmieście właściwie nie ucierpiało.

Opis

Śródmieście Gdyni, o powierzchni ok. 91 ha, znajduje się na styku miasta z morzem, na południe od portu. Rozplanowane w okresie dwudziestolecia międzywojennego założenie ma regularny układ, oparty na biegnących po linii prostej, wytyczonych na kierunku wschód-zachód i północ-południe ulicach. Głównymi elementami układu są trzy osie. Oś reprezentacyjną, prowadzącą w kierunku morza, tworzy ciąg ulicy 10 Lutego, Skwer Kościuszki oraz Aleja Jana Pawła II wraz z pirsem - Molem Południowym oraz Basen Żeglarski. Oś handlowa obejmuje ulicę Świętojańską, natomiast trzecią oś tworzy m.in. najstarsza w Gdyni ulica Starowiejska. W śródmieściu dominuje zwarta zabudowa pierzejowa, przeważnie 6-7-kondygnacyjna.

W obrębie śródmieścia znajdują się realizacje pochodzące ze wszystkich trzech faz osadniczych Gdyni - wiejskiej, letniskowej i miejskiej, przy czym najliczniejsze są te z okresu międzywojennego. Na początku lat 20. XX w. powstawały budynki o cechach historyzujących, szybko jednak zaczęła dominować architektura modernistyczna, która w Gdyni jest bardzo zróżnicowana. W śródmieściu znajdują się budynki powstałe w stylu umiarkowanego modernizmu, które łączą nowoczesne konstrukcje i materiały z elementami klasycznymi, mającymi nadać im charakter reprezentacyjny. Pod koniec lat 30. szczególnie wyrazista staje się tendencja do monumentalizacji formy, widoczna m.in. w „Domu Bawełny” (arch. Wacław Tomaszewski, 1938 r.). Część śródmiejskich realizacji, zwłaszcza powstających pod koniec lat 20. budynków użyteczności publicznej, posiada detal art deco, czego przykładem jest m.in. Państwowy Instytut Meteorologiczny (proj. 1927 r., ukończony przez arch. Wacława Tomaszewskiego w 1929 r.).

Dla modernistycznej architektury Gdyni szczególnie charakterystyczny jest jednak nurt awangardowy, do którego zaliczyć można liczne śródmiejskie kamienice - zwłaszcza domy narożne - w których zestawiano zróżnicowane pod względem wysokości, pozbawione ornamentacji bryły o formach kubicznych (m.in. kamienica Zygmunta Peszkowskiego, arch. Włodzimierz Prochaska i Stanisław Odyniec-Dobrowolski, 1927-1928 r.), z czasem coraz częściej łączonych z formami opływowymi (m.in. kamienica Stanisława Pręczkowskiego, arch. Tadeusz Jędrzejewski, 1928 r.). W połowie lat trzydziestych XX w. rozpowszechnił się tzw. „nurt luksusowy” funkcjonalizmu, dopuszczający elegancję i reprezentacyjność wykończenia oraz komfortowe wyposażenie. Wybitnym tego przykładem jest m.in. nawiązujący do „stylu okrętowego” dom mieszkalny Funduszu Emerytalnego Banku Gospodarstwa Krajowego (arch. Stanisław Ziołowski, 1935-1937 r.). Spośród budynków użyteczności publicznej na uwagę zasługuje m.in. dawny Dom Żeglarza Polskiego (arch. Bohdan Damięcki, Tadeusz Sieczkowski, 1938-1939 r.).

Po II wojnie światowej zabudowa Gdyni nawiązywała do form przedwojennych, a w mieście działali architekci związani z ośrodkiem już wcześniej - m.in. Wacław Tomaszewski, który na przełomie lat 40. i 50. XX w. zaprojektował dworzec kolejowy.