Budynek stanowi doskonałe zamknięcie urbanistycznego wnętrza Długiego Targu.

Historia

Zielona Brama została wzniesiona w latach 1564-1568 w miejscu starszej - wzmiankowanej w 1357 r. - bramy Kogi. Autorstwo projektu jest przypisywane zarówno holenderskiemu budowniczemu mistrzowi Regnierowi, jak i przybyłemu z Drezna Hansowi Kramerowi. Około 1573 r. do elewacji zachodniej dobudowano skrzydło. Przyziemie bramy mieściło wagę miejską, w skrzydle zaś miała siedzibę dzienna i nocna straż miejska. Nie jest do końca jasne, jaką funkcję planowano dla reprezentacyjnej sali piętra - nominalnie Zielona Brama była siedzibą królów polskich przybywających z wizytą do Gdańska. W XVII i XVIII w. na piętrze odbywały się publiczne uroczystości, festyny i przedstawienia teatralne. W latach 1746-1830 brama była siedzibą Towarzystwa Przyrodniczego i miejscem jego ekspozycji, następnie mieściło się tam Muzeum Prowincji Zachodniopruskiej. W 1831 r. budowla została przebudowana według projektu Carla S. Helda - rozebrano dach i szczyty, zastępując je niską kondygnacją o płaskim dachu. W 1883 r. w przyziemiu przebito czwartą arkadę przejazdu, w 1886 r. bryle budynku przywrócono szczyty i wysoki dach (w zniekształconej formie). Wiosną 1945 r. obiekt został w znacznym stopniu zniszczony - pozostały jedynie mury obwodowe z przejazdami i częścią sklepień przyziemia. Po wstępnym zabezpieczeniu bramę odbudowano w latach 1950-1953, przywracając pierwotne formy dachu i szczytów. Od 1953 do 1992 r. Zielona Brama była siedzibą Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków i jej wnętrze było dostosowywane do potrzeb tej instytucji. W 2001 r. przystąpiono do całościowej rewitalizacji budynku. Od 2004 r. w Zielonej Bramie mieści się oddział Muzeum Narodowego w Gdańsku - sale pierwszego i drugiego piętra pełnią funkcje wystawiennicze, w skrzydle mieszczą się pomieszczenia pomocnicze, drugą kondygnację zajmują biura Lecha Wałęsy.

Opis

Zielona Brama - usytuowana w zwartej zabudowie na zamknięciu Długiego Targu, elewacją wschodnią zwrócona w kierunku Motławy i Zielonego Mostu - reprezentuje manieryzm niderlandzki w typie antwerpskim. Obiekt wniesiony na planie nieregularnego czworoboku (34 x 12 m), z wąskim prostopadłym skrzydłem południowym przy elewacji zachodniej i aneksem mieszczącym klatkę schodową przy elewacji północnej. Korpus budynku głównego podpiwniczony, dwukondygnacyjny (dodatkowo dwie kondygnacje ukryte w dachu), o bryle zamkniętej wysokim dachem dwuspadowym z lukarnami. W przyziemiu cztery przejazdy bramne w rustykowanym obramieniu, każdy zamknięty łukiem pełnym i przesklepiony. Budynek wzniesiony z drobnej holenderskiej cegły, sklepienia krzyżowe na gurtach, w elewacjach kamienny detal architektoniczny i rzeźbiarski, dachy pokryte dachówką ceramiczną. Elewacja wschodnia dwunastoosiowa, podział wertykalny zrealizowany przez pilastry o spiętrzonych porządkach, podział horyzontalny - przez profilowane gzymsy wydzielające pasy fryzów (płaskorzeźbione herby i motywy masek). Otwory okienne prostokątne, ujęte kamiennym obramieniem. Pilastry - w zależności od kondygnacji - kanelowane lub dekorowane ornamentem okuciowym. W partii dachów trzy symetrycznie rozmieszczone szczyty trójstrefowe. Elewacja zachodnia o kompozycji analogicznej jak wschodnia, z wyjątkiem skrzydła bocznego. Wnętrze reprezentacyjnego piętra jednotraktowe, aranżacja całości i wystrój współczesne.

Dostęp do zabytku ograniczony. Możliwość zwiedzania wystaw czasowych (szczegółowe informacje na stronie internetowej http://mng.gda.pl/oddzialy/oddzial-zielona-brama).

Oprac. Krystyna Babnis, OT NID w Gdańsku, 21.08.2014 r.