Kościół szpitalny reprezentuje gotycką i barokową architekturę sakralną. Wyróżnia się oryginalną bryłą, powstałą w wyniku wielokrotnej rozbudowy, a także bogatym wyposażeniem wnętrza, z cennym obrazem Hansa Vredemana de Vriesa Alegoria grzechu i zbawienia. Wyjątkowo cennym zabytkiem jest unikatowa ambona zewnętrzna.

Plebania reprezentuje późnobarokową architekturę mieszkalną, zaś budynki szpitalne należą do nielicznych, osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych przykładów zabudowy pełniącej funkcję szpitali-przytułków.

Historia

Szpital pw. Bożego Ciała po raz pierwszy wzmiankowany jest w dokumentach z 1380 r. Początkowo przeznaczony był dla trędowatych i jako taki umieszczony poza murami średniowiecznego miasta. Następnie pełnił funkcję przytułku dla ubogich, starych i chorych.

Początkowo przy szpitalu znajdowała się kaplica, stanowiąca filię parafii kościoła NMP na Głównym Mieście. W 2 poł. XV kaplicę rozbudowano do rozmiarów kościoła - przekształcono ją w prezbiterium i dobudowano nawę. W 1557 r. kościół przeszedł w ręce protestantów. W 1577 r. podczas wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym kościół został niemal całkowicie zburzony. Do 1596 r. świątynię odbudowywano, z wykorzystaniem zachowanych fragmentów średniowiecznych murów. W 1592 r. wzniesiono wieżę zachodnią, a w 1670 r. dokonano jej przebudowy. W 1688 r. budowniczy Bartel Ranisch dobudował do kościoła północne skrzydło. Skrzydło zmieniło główną oś kościoła z kierunku wschód-zachód na północ-południe, a główny ołtarz przeniesiono z prezbiterium na południową ścianę nawy. W XVII lub XVIII w. do zachodniej elewacji kościoła dobudowano dwie ryglowe przybudówki, a w 1707 r. przy południowej ścianie umieszczono zewnętrzną ambonę. W 1749 r. powstała wieża wschodnia. W 1762 r. przy kościele zbudowano plebanię. W końcu XIX w. przy wschodniej ścianie prezbiterium wzniesiono neogotycką dobudówkę, pełniącą funkcję zakrystii, sali parafialnej i tzw. kościoła zimowego.

W 1762 w południowo-zachodnim narożniku kościoła zbudowano plebanię. Pod koniec XVIII w. prowadzono także prace budowlane w obrębie szpitala. Z 1786 r. pochodzi najstarszy, zachowany do dzisiaj, budynek szpitalny. Kolejna rozbudowa (lub tylko przebudowa) szpitala miała miejsce w latach sześćdziesiątych XIX w. Powstało wówczas kilka nowych budynków, usytuowanych po południowej, zachodniej i północnej stronie kościoła. Od południa i zachodu do zespołu przylegał cmentarz.

W 1962 r. rozebrano neogotycką dobudówkę kościoła oraz położone po wschodniej stronie budynki szpitalne. Od 1974 r. kościół użytkowany jest przez Polsko-Katolicki Kościół Narodowy. Budynki poszpitalne zaadaptowano na mieszkania.

Opis

Zespół składa się z kościoła, cmentarza, plebani i czterech budynków szpitalnych. Usytuowany jest śródmieściu obecnego Gdańska. Od zachodu sąsiaduje ze wzgórzem Grodzisko i usytuowanymi na nim fortyfikacjami, od południa z wchodzącym w skład fortyfikacji budynkiem zbrojowni, od wschodu z ul. 3 Maja i dworcem kolejowym, a od północy z zieleńcem i zabudową miejską.

Kościół i zabudowania szpitalne skupione są w czworoboku. W południowym boku ulokowany jest kościół. Do południowo-zachodniego naroża kościoła przylega plebania. W zachodnim boku czworoboku znajduje się jeden budynek szpitalny (nr 21 d), a w północnym dwa (nr 21 a i b). Jeden budynek szpitalny usytuowany jest w środku zespołu (nr 21 c). Po południowej stronie zabudowań znajduje się symboliczny „Cmentarz nieistniejących cmentarzy”. Po stronie zachodniej i północnej - teren zielony.

Kościół jest murowany z cegły, wewnętrzna konstrukcja wież ryglowa. Budowla, w efekcie kilkukrotnej rozbudowy, otrzymała rzut odwróconej litery „T”. Na osi wschód-zachód umiejscowiona jest prostokątna, trójprzęsłowa nawa (z 2 poł. XV w.) oraz dwuprzęsłowe, zamknięte trójbocznie prezbiterium (XIV, 2 poł XV w.) Od strony północnej dostawione jest prostokątne, dwuprzęsłowe skrzydło (z 1688 r.), w którym znajduje się główne wejście do budowli. Do północnej ściany prezbiterium przylega prostokątna zakrystia. Nawa, prezbiterium oraz skrzydło północne posiadają tą samą wysokość Nawa i skrzydło północne nakryte są dachami dwuspadowymi, prezbiterium wielospadowym. Zakrystia kryta dachem pulpitowym. Na zachodnim i wschodnim skraju budowli ustawione są wieże - zachodnia z 1592 i 1670 r. oraz wschodnia z 1749. Obie wieże nakryte są barokowymi hełmami. W południowo-zachodnie naroże świątyni wbudowano dwukondygnacyjną plebanię, a do elewacji zachodniej przylegają dwie, również dwukondygnacyjne, usytuowane szczytowo, ryglowe przybudówki.

Wszystkie elewacje kościoła są gładkie, przeprute ostrołucznymi oknami, elewacje nawy i prezbiterium ponadto oskarpowane. Elewacja frontowa (północna) skrzydła północnego opracowana jest bardziej dekoracyjnie, z elementami o cechach barokowych i nawiązujących do gotyku. W przyziemiu znajduje się barokowy, kamienny portal, a w górnej partii elewacji herb Gdańska. Fasada zwieńczona jest trójkątnym frontonem. W fasadzie, jak i barokowych dobudówkach występują ostrołuczne okna.

Pod północną częścią północnego skrzydła umieszczona jest krypta, nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. W krypcie złożone są trumny z XVIII w.

Wnętrze nakryte jest drewnianym stropem z pułapem. W prezbiterium i nawie widoczne są podpory nieistniejących sklepień, być może nigdy nie wykonanych, lub zniszczonych i nie odbudowanych. Na stropie nawy namalowany jest plafon z 1709 r., wykonany przez Krystiana Fryderyka Falkenberga. Do najcenniejszego wyposażenia należą: ołtarz główny z XVII w., ambona z 1794 r., chrzcielnica, dekoracyjny prospekt organowy empory zachodniej z 1766 r., balustrada empory północnej z k. XVII w. Szczególnie cenny jest obraz Hansa Vredemana de Vriesa Alegoria grzechu i zbawienia, pochodzący z 1596 r.

Zewnętrzna ambona, wykonana w 1707 r., jest wykonana z drewna. Dwukondygnacyjna. W przyziemiu znajdują się dwuskrzydłowe drzwi, a na drugiej kondygnacji korpus ambony, zwieńczony baldachimem. W korpusie oraz po obu stronach ambony występuje szereg aediculi, w których umieszczone były figury apostołów. Nad baldachimem znajdowała się figura pelikana. Żadna z figur nie zachowała się.

Plebania, tzw. Stara, zbudowana w 1762 r. w stylu barokowym. Murowana z cegły, otynkowana. Założona na rzucie prostokąta. Bryła prostopadłościenna, dwukondygnacyjna, kryta dwuspadowym dachem. Budowla posiada późnobarokowe szczyty - z owalnym oknem na osi, ujęte po bokach spływem i zwieńczone falistym naczółkiem. Poza tym elewacje są gładkie, z wielopodziałowymi oknami. W łęku drzwi znajduje się zwornik z przedstawieniem kielicha i datą 1762. Budynek posiada piwnice nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami.

Budynek nr 21 b, zbudowany w 1786 r. Większość ścian jest wzniesiona w konstrukcji ryglowej z fachami wypełnionymi cegłą, część wschodnia - murowana z cegły. Budynek jest założony na rzucie prostokąta, z nieco skośną ścianą północną. Bryła prostopadłościenna, dwukondygnacyjna, kryta wysokim, mansardowym dachem z lukarnami. Obiekt nie jest obecnie użytkowany.

Budynki nr 21 a, c, d zostały wzniesione kolejno w 1866, 1865 i 1861 r. i odznaczają się jednorodną formą architektoniczną. Budynki nr 21 a i d (usytuowane po bokach zespołu) założone są na rzutach wydłużonego prostokąta, dom nr 21 c (usytuowany pośrodku) na rzucie kwadratu. Wszystkie budynki są murowane z cegły, z poddaszem w konstrukcji ryglowej. Dwukondygnacyjne, z podwyższoną ścianką kolankową, kryte dachem o niewielkim kącie nachylenia połaci, z niskimi wyżkami. Skrajne osie budynków są lekko zryzalitowane. Elewacje wykonane z żółto wybarwionej cegły, z poziomymi pasami z cegły czerwonej. W szczytach dekoracyjnie opracowane wiatrownice. Budynki obecnie pełnią funkcję mieszkalną.

Kościół: zabytek dostępny, otwarty bezpośrednio przed i po nabożeństwach.

Pozostałe obiekty: dostęp do zabytków ograniczony, własność prywatna, obiekty dostępne tylko z zewnątrz.

Oprac. Beata Dygulska, OT NID w Gdańsku, 23.09.2014 r.