Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół kościoła parafialnego pw. św. Wojciecha - Zabytek.pl

zespół kościoła parafialnego pw. św. Wojciecha


kościół 2. poł. XIV w. Gdańsk

Adres
Gdańsk, Trakt św. Wojciecha 440

Lokalizacja
woj. pomorskie, pow. Gdańsk, gm. Gdańsk

Kościół wraz z położoną na wzgórzu kaplicą tworzą ważne na Pomorzu sanktuarium św.

Wojciecha. Według żywej wśród wielu mieszkańców legendy, wskazują miejsce działalności misyjnej i pierwsze miejsce pochówku świętego. Do XVI w. stanowiły, wraz z nieistniejącym już klasztorem, ośrodek działalności zakonu benedyktynów, z kolei w latach 1711-1818 - Zgromadzenia Księży Misjonarzy św. Wincentego à Paulo. Kościół jest przykładem gotyckiej i barokowej architektury sakralnej, plebania - barokowej architektury mieszkalnej, ze szczególnie cennymi, rzadko już spotykanymi polichromiami stropów. Znacznie skromniejsze, choć równie istotne walory architektoniczne ma gotycka kaplica. Cały zespół - położony nad kanałem Raduni, w obrębie mało intensywnej zabudowy podmiejskiej - odznacza się wysokimi walorami krajobrazowymi.

Historia

Według legendy, na wzgórzu w ob. Świętym Wojciechu nauczał w 997 r. czeski bp i misjonarz św. Wojciech. Po męczeńskiej śmierci został tutaj pochowany, później - w 1000 r. - jego ciało przeniesiono do Gniezna. W XII w. do osady przybyli benedyktyni, budując klasztor - filię klasztoru w Mogilnie. Przy klasztorze rozwinęła się wieś, zwana później Świętym Wojciechem. W 1236 r. istniał już kościół. W latach 1348-1359 świątynię rozbudowano, w 2. poł. XV w. dobudowano wieżę. W XV w. wzniesiono kapliczkę na wzgórzu, we wskazywanym przez tradycję miejscu nauczania i pierwszego pochówku św. Wojciecha. Około 1500 r. lub - jak twierdzą niektórzy badacze - w okresie reformacji benedyktyni opuścili klasztor. Dobra zakonne przeszły na własność biskupstwa włocławskiego, opiekę nad kościołem przejęli zaś księża diecezjalni. W 1537 r. wybuchł pożar, który w znacznym stopniu strawił świątynię i towarzyszące jej zabudowania. W 1575 r. kościół odbudowano, w 1680 r. podwyższono wieżę. W 1710 r. budynek przekazano Zgromadzeniu Księży Misjonarzy św. Wincentego à Paulo. Najprawdopodobniej w tym czasie dobudowano do kościoła boczne kaplice (według niektórych badaczy, stało się to już w XVII w.) i wyposażono świątynię. Zapewne także misjonarzom można przypisać budowę domu zakonnego, choć w literaturze spotyka się także 1667 r. jako datę budowy. W 1818 r., po likwidacji przez władze pruskie zakonów, parafię ponownie objęli księża diecezjalni. Dom zakonny zaczął pełnić funkcję plebanii. W 1855 r. odnowiono kościół, w 1880 r. gruntownie przebudowano kapliczkę na wzgórzu. W okresie zaborów kult św. Wojciecha przygasł. W 1928 r. do świątyni sprowadzono relikwie św. Wojciecha, do których przechowywania wybudowano przy kościele kaplicę Relikwii św. Wojciecha. Od tego czasu kościół ponownie stał się celem pielgrzymek. Obecnie mieści się tutaj Diecezjalne Sanktuarium św. Wojciecha. W 1996 r. zbudowano drogę pątniczą - Kalwarię Świętowojciechowską - prowadzącą do kaplicy na wzgórzu.

Opis

Zespół - złożony z kościoła parafialnego pw. św. Wojciecha, plebanii i położonej na wzgórzu kaplicy - znajduje się na terenie dawnej wsi Święty Wojciech, ob. gdańskiej dzielnicy o tej samej nazwie. Kościół wraz z plebanią są usytuowane na działce między d. drogą wiejską (dzisiejszym Traktem św. Wojciecha) i kanałem Raduni. Kościół orientowany - prezbiterium zwrócone w kierunku Traktu św. Wojciecha, wieża skierowana w stronę kanału. Po południowej stronie kościoła usytuowane plebania i ogród. Po zachodniej stronie kanału zalesione wzgórze św. Wojciecha, na którego szczycie, na polanie, ulokowana kaplica. Przy drodze z kościoła do kaplicy stacje Kalwarii Świętowojciechowskiej (ostatnią stację stanowi kaplica na wzgórzu). Kościół murowany z cegły, otynkowany. Odznacza się złożonym rzutem i addycyjną bryłą. Główny korpus budowli założony na rzucie krzyża łacińskiego, utworzonego z prostokątnej nawy i dwóch bocznych kaplic, dobudowanych do nawy prawdopodobnie w XVIII w., rozplanowanych na rzutach zbliżonych do kwadratu. Od wschodu do korpusu przylega trójbocznie zamknięte prezbiterium, od zachodu - wieża. W narożu między północną kaplicą a prezbiterium usytuowana zakrystia, w narożu między tą samą kaplicą i nawą - wzniesiona w 1930 r. malutka kaplica Relikwii św. Wojciecha. Do wschodniej elewacji kaplicy południowej dobudowano niewielką kruchtę. Nawa budowli nakryta dachem dwuspadowym. Prezbiterium, niższe i węższe od nawy, nakrywa dach pięciospadowy. Kaplice boczne przy nawie - niższe od nawy i prezbiterium - nakryte dachami trójspadowymi. Zakrystię i kaplicę Relikwii św. Wojciecha przykrywają dachy pulpitowe, kruchtę przykrywa dach trójspadowy. Wieża założona na rzucie kwadratu z dwiema wyodrębnionymi strefami. Strefa dolna, obejmująca przyziemie, ma mocno przysadziste proporcje. Strefa górna znacznie węższa od dolnej, nakryta czterospadowym dachem z ośmiokątną sygnaturką zwieńczoną baniastym hełmem. Między dolną i górną strefą wieży pulpitowe daszki. Elewacje nawy, prezbiterium i wieży oskarpowane, przeprute ostrołucznymi oknami. W kaplicy, zakrystii i górnej strefie wieży okna zwieńczone łukami półkolistymi. W zachodniej elewacji wieży znajduje się główne wejście do kościoła, ujęte uskokowym portalem. Drugie - boczne - wejście do kościoła we wschodniej elewacji kruchty. Na południowej i północnej elewacji nawy fryz podokapowy, zbudowany z dwóch rzędów cegieł i pola między nimi, w którym były umieszczone inskrypcje (w miejscach, w których dobudowano kaplice, zachowały się relikty tych inskrypcji, ob. zasłonięte tynkiem). Kaplice obiega profilowany gzyms podokapowy. We wnętrzu prezbiterium oddzielone od nawy ostrołucznym łukiem tęczowym. Kaplice otwarte na nawę łukami półkolistymi. Nawa nakryta drewnianym stropem belkowym, wykonanym w 1856 r., z dekoracyjnie wycinanymi mieczami przy ścianach. W kaplicach i zakrystii występują sklepienia krzyżowe. Wyposażenie kościoła przeważnie barokowe, osiemnastowieczne. Jednym z wyjątków jest gotycki ołtarz z ok. 1500 r. (wśród badaczy przedmiotu nie ma zgody, czy jest to cały ołtarz, czy też tylko jego część), ocalony z pożaru w 1537 r., ob. usytuowany na bocznej ścianie prezbiterium. Do cenniejszego wyposażenia należą: ołtarz główny z 1, poł. XVIII w. z obrazem św. Wojciecha z 1694 r., dwa ołtarze boczne z poł. XVIII w., prospekt organowy z 1742 r., ambona, chrzcielnica i konfesjonały z XVIII w., stalle z XVII w. i płyty nagrobne z XVI wieku. W kaplicy Relikwii św. Wojciecha znajduje się figura tego świętego z 1. poł. XVIII stulecia. Plebania murowana z cegły, otynkowana. Założona na planie prostokąta, dwutraktowa, z ryzalitem i przylegającą do niego dobudówką w trakcie tylnym. Dwukondygnacyjna. Korpus główny nakryty dachem czterospadowym, ryzalit - dachem trójspadowym, dobudówka - dachem dwuspadowym. Elewacje z prostokątnymi otworami okiennymi i skromną dekoracją architektoniczną w formie pilastrów na węgłach i profilowanego gzymsu podokapowego. Bardziej dekoracyjnie jest opracowana elewacja frontowa. Środkowa oś tej elewacji zaakcentowana dwoma pilastrami. Między pilastrami umiejscowione główne wejście do budynku, nad nim gzyms wsparty na konsolach i dekoracja z motywem wici roślinnej z palmety. We wnętrzu, na klatce schodowej, występują sklepienia: nad biegami kolebkowe, nad spocznikami krzyżowe. W sieni, jadalni i holu na piętrze zachowane barokowe stropy - drewniane, belkowe, nagie, z dekoracją malarską z motywami o motywach kwiatowo-owocowych i główek anielskich. Kaplica na wzgórzu posadowiona na cokole z polnych kamieni. Ściany przyziemia murowane z cegły w wątku gotyckim, miejscami przetykanym kamieniami. Szczyty dziewiętnastowieczne, w konstrukcji ryglowej. Budynek założony na rzucie prostokąta, jednokondygnacyjny, kryty dwuspadowym dachem z drewnianą sygnaturką. W elewacji frontowej dwa otwory drzwiowe, między nimi blenda - zwieńczone łukami odcinkowymi, na elewacjach bocznych po dwa ostrołukowe okna. Wnętrze przykryte stropem. Na ścianach malowidła wykonane w 1953 roku.

Dostęp do zabytku ograniczony Kościół i kaplica możliwe do zwiedzania przed nabożeństwami i po ich zakończeniu.

Oprac. Beata Dygulska, OT NID w Gdańsku, 27.08.2014 r.