Zachowany fragment tych fortyfikacji należy do nielicznych takich obiektów w Polsce. Bastiony są przykładem siedemnastowiecznej sztuki militarnej i prezentują jeden z etapów rozwoju miejskich umocnień obronnych. Cały zespół jest dobrze wyeksponowany, stanowiąc ważny element krajobrazowy współczesnego Gdańska.

Historia

W XVI w. średniowieczne fortyfikacje Gdańska były już przestarzałe, dlatego władze miasta podjęły decyzję o budowie nowych umocnień. W 1547 r. przystąpiono do wznoszenia nowożytnych fortyfikacji bastejowych, następnie bastionowych, ciągnących się po zachodniej stronie Starego i Głównego Miasta oraz - od 1593 r. - Starego Przedmieścia. W latach 1622-1636 wzniesiono czternaście bastionów zamykających miasto od strony północnej, wschodniej i południowej. Były to bastiony typu staroholenderskiego, zaprojektowane przez Holendra Corneliusa van den Boscha i wykonane pod kierunkiem innego Holendra - Petera Jansena. Bastiony, połączone ze sobą kurtynami i poprzedzone zygzakowatą linią podwójnej fosy wypełnionej wodą. U schyłku XIX w. bastiony - wówczas już nieprzydatne i blokujące rozwój miasta - zaczęto rozbierać. Z powstałego w latach 1622-1636 północnego, wschodniego i południowego ciągu fortyfikacji gdańskich ocalało tylko pięć bastionów w ciągu południowym: Żubr, Wilk, Wyskok, Miś i Królik.

Opis

Bastiony Żubr, Wilk, Wyskok, Miś i Królik tworzą nieprzerwany ciąg fortyfikacyjny, który okala łukiem od strony południowej i południowo-wschodniej dzielnice Stare Przedmieście i Dolne Miasto. Położony na zachodnim skraju bastion Żubr łączy się kurtyną z bastionem św. Gertrudy, usytuowanym w narożu południowego i zachodniego ciągu gdańskich fortyfikacji. Wszystkie bastiony są połączone ze sobą kurtynami. Po stronie południowej i południowo-wschodniej budowle opływa pojedyncza fosa (drugi ciąg fos został zasypany), naprzeciwko kurtyn znajdują się ziemne szańce. Bastiony zbudowano w formie ziemnych nasypów pokrytych darnią, założonych na planie pięcioboków. Czoła budowli są skierowane w kierunku południowym i południowo-wschodnim, z kolei od strony północnej i północno-zachodniej obiekty zostały otwarte na miasto. Bastion Żubr jest trójpoziomowy, złożony z położonego u podstawy wału niskiego, środkowego wału wysokiego i położonego najwyżej nadszańca. Na nadszaniec prowadzi serpentynowa droga. Bastiony Wilk, Wyskok, Miś i Królik są dwupoziomowe, złożone z wału niskiego i wału wysokiego. Wał niski bastionu Żubr jest oskarpowany, skarpa zaś - obmurowana ceglanym murem. Bastiony Wilk, Wyskok, Miś i Królik nie były skazamatowane, bastion Żubr ok. 1625 r. otrzymał krótką poternę (w literaturze przedmiotu datowaną także na koniec XIX stulecia). Obecnie wszystkie bastiony są zrewaloryzowane i służą jako tereny rekreacyjne. Bastion Żubr jest stosunkowo najlepiej zachowany. Wzniesiony w latach 1622-1623, u schyłku XVII lub na pocz. XVIII w. otrzymał nadszaniec, który w czasie wojen napoleońskich obniżono. W latach 1849-1852 przez prawy bark bastionu poprowadzono tory kolejowe - przebudowano wówczas prawy bark bastionu i wzniesiono w tym miejscu murowaną bramę Kolejową. Na przeł. XIX i XX w. torowisko znacznie poszerzono. Poterna podczas II wojny światowej została przebudowana na schron przeciwlotniczy. Bastion Wilk, zbudowany ok. 1636 r., należy do lepiej zachowanych. W 1792 r. we wnętrzu bastionu mieścił się magazyn prochowy. Bastion Wyskok został wzniesiony w latach 1633-1635. U schyłku XVIII w. we wnętrzu obiektu znajdował się magazyn prochowy. Podczas II wojny światowej w bastionie umieszczono schrony przeciwlotnicze. Obecnie wał bastionu jest miejscami znacznie przekształcony, wnętrze zaś - zabudowane. Szaniec, położony na wprost kurtyny między bastionami Wyskok i Wilk, jest w dużym stopniu uszkodzony. Bastion Miś zbudowano w latach 1633-1635. We wnętrzu, ob. zabudowanym, znajdowała się wartownia. Wał i kurtyna bastionu są częściowo zniekształcone. Bardzo dobrze zachował się szaniec na wprost kurtyny między bastionami Miś i Wyskok. Bastion Królik, wzniesiony w latach 1631-1633, jest stosunkowo najgorzej zachowany. Na pocz. lat 20. XX w. przekształcono lewy bark i wał obiektu, a także część kurtyny przylegającej do bastionu od strony południowo-zachodniej. Wnętrze bastionu zabudowano. Zachował się mały szaniec na wprost kurtyny między bastionami Królik i Miś.

Zabytek dostępny.

Oprac. Beata Dygulska, OT NID w Gdańsku, 05.08.2014 r.