Historia

Wielki Młyn został wzniesiony przez Krzyżaków - jako jeden z elementów przemysłowego kompleksu, powstałego w rejonie Starego Miasta - po doprowadzeniu do miasta Kanału Raduni. Pierwsza wzmianka o młynie pochodzi z 1365 r., w 1391 r. spłonął, ale szybko został odbudowany a jednocześnie powiększony; przed 1407 obiekt posiadał już swą charakterystyczną bryłę z wysokim dwuspadowym dachem. Z ramienia konwentu młynem zarządzał mistrz młyński, jemu zaś podlegał werkmistrz i wyspecjalizowani pracownicy. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, w 1454 r. król Kazimierz Jagiellończyk nadał młyn Głównemu Miastu. Zarząd nad młynem sprawowała rada miasta wydając w kolejnych latach specjalne ordynacje. W końcu XVI w. od strony wschodniej dobudowano do młyna piec piekarski z wysokim kominem, ok. 1623 młyn wyposażono w osiemnaście nowych kół. W 1836 r. młyn, dzierżawiony wówczas przez Jakoba Witta, otrzymał turbiny parowe. W początkach XX w. turbiny parowe zastąpiono silnikami elektrycznymi. W 1945 r. Wielki Młyn został bardzo poważnie zniszczony, w l. 1947-51 zabezpieczono ruiny a w l. 1962-65 zabytek odbudowano częściowo go rekonstruując (proj. J. Chrzanowicz). Po odbudowie obiekt nie powrócił już do swej pierwotnej funkcji, w latach 90. XX w. wnętrze zostało przebudowane na trzypoziomowy dom handlowy.

Opis

Usytuowany w obrębie Starego Miasta, na wyspie utworzonej między dwoma ramionami Kanału Raduni. Od wschodu teren młyna przylega do ul. Wielkie Młyny, od południa do ul. Na Piaskach, od zachodu graniczy z Domem Młynarza, a od północy ze Skwerem Heweliusza.

Młyn gotycki wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta z czworobocznym aneksem piekarni od strony wschodniej (dobudowanym w końcu XVI w.). Wzdłuż dłuższych boków, wyodrębnione murem koryta kanału. Bryła dość masywna, jednokondygnacyjna z wysokim dwuspadowym dachem z trzema rzędami lukarn. Dobudówka dwukondygnacyjna z wysokim kominem wyprowadzonym na ścianę szczytową młyna. Obiekt wzniesiony z cegły (wątek polski), posadowiony na kamiennym fundamencie, więźba dachowa stalowa (pierwotnie drewniana), dachy kryte dachówką. Wschodnia elewacja szczytowa rozczłonkowana wysokimi ostrołukowymi blendami (od zachodu podziały skromniejsze), otwory okienne zamknięte łukiem odcinkowym, otwory drzwiowe w większości ostrołukowe.

Pierwotnie w przyziemiu znajdowały się urządzenia młyńskie a na sześciu kondygnacjach poddasza pomieszczenia magazynowe na zboże i mąkę. Młyn zaopatrzony był w 18 kół wodnych rozmieszczonych symetrycznie po obu stronach budynku (średnica koła wynosiła 5 m). Każde z kół połączone było walcem transmisyjnym z kamieniami mlewnymi, na które składał się nieruchomy kamień dolny, tzw. „leżak” i obracany górny, nazywany „biegunem”. Gdy napęd kołowy został wyparty przez turbiny parowe, nastąpiła likwidacja kół (ok. 1882 r.). Drewniana, wielopoziomowa konstrukcja wnętrza wsparta była rzędami podpór (trzy rzędy w przyziemiu, dwa na wyższych kondygnacjach), w 1945 r. uległa zniszczeniu i nie została odtworzona. Obecny układ wnętrza pochodzi z lat 90. XX w. (funkcja handlowa).

Zabytek dostępny.

Oprac. Krystyna Babnis, OT NID w Gdańsku, 04.11.2014 r.