Powiązana z nowożytnymi fortyfikacjami Gdańska, wpisuje się w obraz jednego z etapów rozwoju miejskich umocnień obronnych.

Historia

Mała Zbrojownia, nazwana tak w celu odróżnienia od wcześniejszej i znacznie okazalszej Wielkiej Zbrojowni, powstała w latach 1643-1645 według projektu Jerzego Strakowskiego. Budowla - wybudowana krótko po wzniesieniu nowożytnych fortyfikacji bastionowych Gdańska - była związana z koniecznością utrzymania większej załogi i drugiego (pomocniczego) arsenału, który obsługiwałby południowo-zachodnie umocnienia miasta. Małą Zbrojownię usytuowano przy zachodnim ciągu fortyfikacji bastionowych. Od strony zachodniej przylegała do wału kurtyny między bastionami św. Gertrudy i Wijbego. Budowla odznaczała się masywną bryłą i surowym wystrojem architektonicznym, korespondującym z jej funkcją militarną. W klińcach otworów bramnych znajdowały się przedstawienia panoplii, w zwieńczeniach szczytów - eksplodujących kul armatnich. Przyziemie było jednoprzestrzennym wnętrzem z drewnianym stropem wspartym na podciągu i sześciu słupach. Przechowywano w nim głównie broń ciężką - działa na lawetach i kule armatnie, broń lżejszą zawieszano na ścianach i podciągu. Poddasze wykorzystywano do przechowywania broni lekkiej i innych celów magazynowych, np. złożono tutaj elementy dekoracji wykorzystywanej do oprawy uroczystych wjazdów do Gdańska polskich królów. W 1833 r. obiekt częściowo przebudowano - podwyższono otwory bramne od strony placu wałowego (elewacja wschodnia) i nakryto je dachami pulpitowymi. W południowo-wschodniej części budynku urządzono izby mieszkalne. W 1886 r. po zachodniej stronie budowli wzniesiono laboratorium forteczne, funkcjonalnie powiązane ze zbrojownią. Podczas działań wojennych w 1945 r. zbrojownia została w dużym stopniu zniszczona - zburzono wszystkie dachy i szczyty. Z budowli pozostały jedynie mury obwodowe do wysokości gzymsu wieńczącego, wraz ze szczęśliwie ocalałą dekoracją kamieniarską. W 1956 r. przystąpiono do odbudowy obiektu, powracając do pierwotnej formy elewacji wschodniej (m.in. zmniejszono wysokość otworów bramnych). Odbudowano szczyty, ale bez dekoracyjnych zwieńczeń. Nie odtworzono wnętrz obiektu, stropy i dachy wykonano zaś w konstrukcji żelbetowej. Budynek został przejęty przez Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Gdańsk-Gdynia i zaadaptowany na halę garażową. Od 1993 r. użytkuje go Wydział Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku.

Opis

Mała Zbrojownia znajduje się w południowo-zachodniej części dzielnicy Stare Przedmieście, w zachodniej pierzei pl. Wałowego. Po stronie zachodniej przylega do pozostałości wału - d. kurtyny między bastionami św. Gertrudy (zachowanym) i Wijbego (niezachowanym). Budowla położona południkowo, elewacje szczytowe skierowane ku północy i południu. Murowana z cegły, w dolnych partiach - z cegły gotyckiej pochodzącej z rozebranych średniowiecznych murów obronnych. Założona na planie prostokąta (60 x 25 m). Bryła masywna, jednokondygnacyjna, nakryta czterema wysokimi dachami dwuspadowymi - dwoma równoległymi, ciągnącymi się wzdłuż budowli, i dwoma krótkimi, usytuowanymi poprzecznie. Układ dachów sprawia, że budowla ma aż osiem szczytów - po dwa w każdej elewacji. Dachy kryją dwukondygnacyjne poddasze. W obu ścianach szczytowych i w kalenicowej ścianie wschodniej znajdują się po dwa otwory bram wjazdowych prowadzących do wnętrza budowli. Elewacje szczytowe (północna i południowa) rozwiązano analogicznie - każda z nich ma dwa szczyty dachów. W przyziemiu elewacji znajdują się dwa otwory bramne zwieńczone półkoliście i dwa prostokątne otwory okienne. W szczycie każdego dachu, na pierwszej kondygnacji poddasza, dwa prostokątne otwory okienne, na drugiej kondygnacji - jeden otwór prostokątny i okulus. Szczyty zwieńczone prostokątnymi szczycikami. Elewacje kalenicowe (wschodnia i zachodnia) mają również po dwa szczyty dachów. Na elewacji wschodniej, na osi szczytów, zwieńczone półkoliście otwory bramne. Ponadto w przyziemiu elewacji występują zdwojone prostokątne otwory okienne. W szczytach elewacji na pierwszej kondygnacji poddasza duży otwór okienny zwieńczony półkoliście, na drugiej kondygnacji prostokątny otwór okienny i okulus. Na elewacji zachodniej w przyziemiu dwa otwory drzwiowe, na pierwszej kondygnacji poddasza (w szczycie północnym) otwór bramny i prowadząca do niego rampa z poziomu wału. Wszystkie elewacje budowli z oszczędnym kamieniarskim wystrojem architektonicznym (zachowanym tylko w przyziemiu): boniowane węgły, opaski okienne i klińce w półkolistych łękach bram, w tym zworniki z przedstawieniem panoplii. Na szczególną uwagę zasługuje umieszczona pośrodku elewacji wschodniej kamienna tablica z 1645 r., przedstawiająca herb Gdańska. Herb ujęty w bogate barokowe obramienie architektoniczne z ornamentem małżowinowym. Tablica nosi ślady polichromii.

Dostęp do zabytku ograniczony. Możliwość zwiedzania w godzinach pracy Akademii Sztuk Pięknych.

Oprac. Beata Dygulska, OT NID w Gdańsku, 08.08.2014 r.