Cenny przykład zakładu produkcyjnego o XVI-wiecznej tradycji i zachowanych unikatowych urządzeniach, wykorzystujących siłę wody Potoku Oliwskiego.

Historia

Kuźnia, zwana również młotownią lub Młynem XIII na Potoku Oliwskim, po raz pierwszy została wymieniona w źródłach w 1597 r. Była własnością Jana Klinghammera, od którego posiadłość nabył opat Dawid Konarski, po czym przekazał ją konwentowi oliwskiemu. Klasztor przez kolejne wieki oddawał młotownię w dzierżawę, najdłużej pozostawała w rękach rodziny Remus (lata 1628-1733). W połowie XVIII w. dochód z niej wynosił 140 florenów i 3,5 funta okrętowego żelaza. Ok. 1830 r. należała do Daniela Mągłowskiego, ówczesna produkcja wynosiła blisko 1340 funtów okrętowych (1 funt okrętowy to ok. 139 kg), surowiec był sprowadzany głównie z  Królewca i Szwecji. W latach 1918-1945 młotownia wraz z pobliskim dworem Ernsttal należała do Maxa Hansena, który obok zbudował kuźnię elektryczną; właściciel w 1943 r. przeprowadził gruntowny remont i  modernizację starej kuźni. Oba zakłady równolegle pracowały do 1945 roku. Po wojnie kuźnia elektryczna została rozszabrowana, a w działającej kuźni wodnej produkowano narzędzia rolnicze. Po 1947 r. zakład został przejęty przez Spółdzielnię Żeliwiak i stopniowo zaczął popadać w ruinę. Zrujnowaną młotownię w 1957 r. przejęło warszawskie Muzeum Techniki NOT i po rekonstrukcji oraz częściowej odbudowie w 1978  r. została otwarta w niej placówka muzealna. Zasada działania oraz architektura kuźni właściwie nie zmieniły się od początku jej istnienia, jedynie działające w niej urządzenia oraz elementy konstrukcji zostały wzmocnione lub wymienione ok. poł. XIX w., w 1943 r. oraz przed 1978 r.

Opis

Kuźnia usytuowana jest na Potoku Oliwskim w Dolinie Powagi, w pobliżu zbiegu ulic Kwietnej i Bytowskiej; obiekt znajduje się w głębokim obniżeniu terenu po północno-wschodniej stronie zapory spiętrzającej wody potoku.

Kuźnia składa się z dwóch drewnianych budynków, usytuowanych równolegle po obu brzegach potoku i połączonych od strony północnej szerokim zadaszonym pomostem. Budynki oparte na planie prostokątów, parterowe, przykryte wysokimi dachami dwuspadowymi, schodzącymi na przyległe małe aneksy. Elewacje proste drewniane, szalowane pionowo deskami z listwami na stykach, dach kryty gontem. W każdym budynku jest odrębny warsztat, wykorzystujący siłę spiętrzonych zaporą wód potoku. Po otworzeniu spustów woda ze zbiornika płynie dwoma wąskimi akweduktami i spada górą na trzy koła, dwa duże w północnej części obu budynków i mniejsze w  lewym budynku (akwedukty, wcześniej z dębowych desek, w 1943 r. zostały zastąpione betonowymi korytami, dębowe koła wodne usztywniono stalowymi szynami, wzmocniono betonem również ich fundamenty). Duże koła (średnica 4,0 m) są osadzone na potężnych dębowych osiach, przenoszących nacisk na 250-kilogramowe młoty unoszące się i opadające na kowadło; mniejsze koło (średnica 3,1 m) daje napęd nożycom do cięcia blach i prętów o maks. grubości do 40 mm. W obydwu budynkach znajdują się piece - prawobrzeżny jest nadmuchiwany zachowanym starym miechem, lewobrzeżny piec posiada nawiew elektryczny. Kuźnia funkcjonuje w sposób tradycyjny na potrzeby zwiedzających, a jako nadal czynny zakład kowalski korzysta z urządzeń współczesnych.

Kuźnia - oddział Muzeum Techniki i Przemysłu NOT w Warszawie, godziny otwarcia: pon.-pt. 9.00-16.00; w soboty i niedziele po wcześniejszej rezerwacji.

Oprac. Teofila Lebiedź-Gruda, OT NID w Gdańsku, 31.10.2014 r.