Wyróżnia się oryginalną, niespotykaną w innych gdańskich kościołach formą architektoniczną - masywnym frontem i niską, krytą dwuspadowym dachem wieżą, przywodzącą na myśl obronną architekturę zamków. Dzieje budowli odzwierciedlają złożoność wyznaniową ludności Gdańska w ciągu wieków - kościół pełnił funkcję świątyni katolickiej, luterańskiej, kalwińskiej, apostolsko-katolickiej i ormiańsko-katolickiej. Powojenna walka o odbudowę i przywrócenie sakralnej funkcji obiektu znakomicie oddaje panujące w tym czasie stosunki między komunistycznymi władzami a Kościołem.

Historia

Kościół pw. św.św. Piotra i Pawła został zbudowany na potrzeby ludności Starego Przedmieścia. Początkowo pełnił funkcję filii kościoła par. NMP na Głównym Mieście, od 1454 r. stał się samodzielną parafią. Budowa świątyni trwała od schyłku XIV do 1. ćw. XVI wieku. W latach 1393-1395 wzniesiono niski kościół halowy o trójnawowym korpusie i jednonawowym prezbiterium z zakrystią. W latach 1486-1487 świątynię powiększono - wybudowano wieżę z przylegającymi do niej kaplicami, podwyższono korpus nawowy, powiększono zakrystię i przebudowano szczyt prezbiterium. Po 1497 r. dostawiono kruchtę południową, do 1514 r. założono sklepienia nad nawami. Rozbudowę świątyni przerwała reformacja, m.in. nie dokończono południowej nawy prezbiterium. Świątynia w 1577 r. przeszła w ręce luteranów, w 1590 r. - kalwinów, od 1622 r. aż do końca II wojny światowej pełniła funkcję głównego zboru kalwińskiego. Kalwini usunęli część wyposażenia, w 1769 r. oddzieli prezbiterium od korpusu nawowego emporą z organami, tworząc w prezbiterium „kościół komunijny”, a w korpusie nawowym „wielki kościół” z centralnie umieszczonym ołtarzem. W 1807 r. kościół został zbombardowany przez wojska napoleońskie i przez kilka następnych lat służył jako magazyn siana i słomy. W 1813 r. budowla była ponownie zbombardowana, tym razem przez wojska rosyjskie. Od 1820 r. obiekt pełnił funkcję kościoła gminy kalwińskiej, od 1822 r. został wydzierżawiony na 25 lat jako ewangelicki kościół gdańskiego garnizonu. Po 1848 r. czasowo były tutaj także odprawiane msze Kościoła apostolsko-katolickiego. W 1851 r. w budowli obniżono do ob. wysokości mury południowej nawy prezbiterium. W latach 1890-1900 przeprowadzono remont, podczas którego oblicowano fragmenty murów cegłą maszynową i wymieniono część oryginalnych szczytów. W 1945 r. świątynia została w dużym stopniu zniszczona - zburzono górną partię wieży oraz część dachów i szczytów. W 1946 i 1947 r. - w wyniku osłabienia konstrukcji - zawaliła się część filarów, pociągając za sobą sklepienia nawy południowej. W pierwszych latach powojennych świątynię przejęły komunistyczne władze Polski. W 1958 r. Kościół rzymskokatolicki odzyskał świątynię w użytkowanie i przekazał ją wiernym obrządku ormiańsko-katolickiego. Przy świątyni ustanowiono rektorat - stanowisko rektora objął ks. Kazimierz Filipiak, który w 1958 r. przystąpił do odbudowy świątyni. Na potrzeby wiernych obrządku ormiańsko-katolickiego wyremontowano d. zakrystię, adaptując ją na kaplicę, gdzie umieszczono - przywieziony ze Stanisławowa - obraz MB Łaskawej. Następnie odbudowano nawę północną. Prace prowadzono mimo braku zgody władz, które docelowo przeznaczyły świątynię na cele kulturalne. Dzięki determinacji rektora w 1964 r. w kościele odprawiono pierwsze nabożeństwo katolickie. W 1971 r. świątynia została zwrócona Kościołowi rzymskokatolickiemu na własność, od 1979 r. stała się kościołem parafialnym. W 1999 r. przy kościele ustanowiono również siedzibę ormiańskiej parafii personalnej. W 1973 r. Kościół rzymskokatolicki, już jako prawomocny właściciel, przystąpił do planowej odbudowy świątyni. W latach 1977-1986 odbudowano wieżę, dachy, filary i oszklono okna. W latach 1996-2005 zrekonstruowano sklepienia. W 2006 r. rekonsekrowano świątynię.

Opis

Kościół położony w gdańskiej dzielnicy Stare Przedmieście. Orientowany, usytuowany we wschodniej pierzei ul. Żabi Kruk. Po obu stronach zachodniej (frontowej) elewacji kościoła fragmenty murów z bramami prowadzącymi na dawny teren przykościelny. Obecne otoczenie świątyni stanowi zabudowa pawilonowa i blokowa oraz parking. Współczesne zagospodarowanie przestrzeni sprawia, że zabytkowa budowla jest źle wyeksponowana i sprawia wrażenie wyrwanej z tła historycznego. Świątynia wzniesiona w stylu gotyckim, murowana z cegły, założona na rzucie prostokąta. Korpus trzynawowy. Prezbiterium (szerokości nawy głównej) zakończone prostą ścianą. Po obu stronach prezbiterium aneksy: po stronie północnej - zakrystia, po stronie południowej - niedokończona nawa pełniąca funkcję kancelarii parafialnej. Oba aneksy mają szerokość i długość równą prezbiterium. Od zachodu wieża z bocznymi kaplicami otwartymi do kruchty i naw bocznych. Do korpusu nawowego od strony południowej przylega kruchta i wieżyczka klatki schodowej. Korpus nawowy halowy. Ośmiokątne filary wspierają sklepienia gwiaździste w nawie głównej i kryształowe w nawach bocznych. Prezbiterium nakryte sklepieniem gwiaździstym, kaplice przy wieży - sklepieniem kryształowym. Bryła budowli masywna, jednocześnie jednak rozczłonkowana. Korpus nawowy nakryty trzema równoległymi dachami dwuspadowymi. Prezbiterium, węższe i niższe od korpusu nawowego, również przykryte dachem dwuspadowym. Zakrystia dwukondygnacyjna, nakryta dachem pulpitowym, schodzącym niemal w jednej linii z dachem prezbiterium. Niedokończona nawa sięga wysokością do połowy elewacji prezbiterium i jest nakryta dachem płaskim. Zachodnią część budowli stanowi niska wieża z dwukondygnacyjnymi kaplicami, które tworzą razem charakterystyczny dla tej budowli masywny, przysadzisty front. Wieża zwieńczona stromym dachem dwuspadowym o kalenicy poprzecznej w stosunku do kalenic dachów naw, kaplice z dachami pulpitowymi założonymi na wysokości zbliżonej do dachów korpusu nawowego. Do południowej nawy korpusu przylega kruchta z wieżyczką klatki schodowej. Wieżyczka w górnej partii ośmiokątna, nakryta hełmem baniastym z latarnią. Na kalenicy nawy środkowej i prezbiterium sygnaturki. Sygnaturka nad nawą nakryta czterospadowym daszkiem, nad prezbiterium - iglicą. Elewacja zachodnia (frontowa) masywna i surowa w wyrazie. W dolnej części elewacji przeważa gładki mur, przepruty na osi wysoką wnęką uskokową, obejmującą portal i ostrołuczne okno. Po bokach wnęki niewielkie blendy. Bardziej dekoracyjnie jest opracowana górna partia elewacji. Na osi umieszczona szeroka blenda zakończona potrójnym łukiem. Szczyt kaplicy północnej flankowany sześciokątną wieżyczką i zwieńczony ozdobnym barokowym frontonem z datą „1659”. Szczyt kaplicy południowej z bogatą dekoracją, złożoną z blend i gęsto profilowanych sterczyn. Górna kondygnacja wieży dekorowana blendami i krenelażem. Szczyty wieży (południowy i północny) o formie schodkowej. Elewacja wschodnia z wysoką wnęką uskokową na osi, z ostrołucznym oknem ozdobionym maswerkiem i blendą. Szczyty elewacji i nawy południowej dekorowane blendami i zwieńczone trójkątnymi barokowymi frontonami. Elewacje kalenicowe budowli (południowa i północna) gładkie, oskarpowane i przeprute wysokimi oknami ostrołucznymi. Południowa elewacja kruchty z uskokową wnęką na osi, obejmującą portal i wysokie okno ostrołuczne. Z surowością elewacji kontrastuje dekoracyjny, plastyczny szczyt kruchty z blendami i bogato profilowanymi sterczynami, zwieńczonymi fialami, a także górna część wieżyczki schodowej o lekkich, smukłych proporcjach, z dekoracją w formie profilowanych gzymsów i blend, zwieńczona kilkustrefowym baniastym hełmem z latarnią. Zabytkowe wyposażenie kościoła stanowią obecnie m.in.: cudowny obraz MB Łaskawej z 1742 r., rokokowy ołtarz główny (częściowo zrekonstruowany) z obrazem Wniebowzięcia NMP z XVIII w., barokowy portal zakrystii z 1644 r., ołtarz św. Klemensa, do którego budowy wykorzystano portal drzwiowy z 1644 r., rokokowa kaplica grobowa Uphagenów z XVIII w., barokowa ambona z 1696 r., gotycka kamienna chrzcielnica, późnorenesansowe stalle z 1611 i 1626 r., rokokowa stalla z XVIII wieku. Ponadto epitafia, świeczniki, żyrandole i płyty nagrobne na posadzce. Usytuowane przy zachodniej elewacji kościoła fragmenty muru z bramami zostały wzniesione w poł. XVII stulecia. W murze po stronie północnej brama i przejście dla pieszych (ob. zamurowane), zwieńczone łukami koszowymi, z klińcami z motywami roślinnymi i maszkaronem (od frontu kopie wykonane z betonu). Nad przejściem kartusz herbowy (kopia z betonu) z sentencją DER KIRCHEN ZU EREN VERERTET 1645. Mur wieńczy gzyms z sentencją ADIUTORIUM NOSTRUM IN NOMINE DOMINI, QUO EST IN COELO ET IN TERRA (kopia z betonu). Mur południowy z bramą na osi i dwoma przejściami dla pieszych po bokach (ob. zamurowane). Brama zwieńczona łukiem półkolistym z masywnymi klińcami z dwubarwnego kamienia. Przejścia dla pieszych zwieńczone łukami koszowymi. W gzymsie wieńczącym kamienny fryz z inskrypcją ANNO MDCLII.

Dostęp do zabytku ograniczony. Od czerwca do września możliwe zwiedzanie od godz. 10.00, w pozostałych miesiącach - przed nabożeństwami i po nabożeństwach.

Oprac. Beata Dygulska., OT NID w Gdańsku, 27.08.2014 r.