Historia

Decyzja o budowie kaplicy w obrębie zabudowań plebańskich kościoła mariackiego zapadła w sierpniu 1677 r., po wizycie w Gdańsku króla Jana III Sobieskiego. Fundusze na budowę świątyni pozostawił w testamencie prymas Andrzej Olszowski, król uzupełnił je kwotą 20 tys. złotych. Jesienią 1677 r. powstała pierwsza koncepcja - odręczny rysunek kaplicy sporządzony przez Tylmana van Gameren, królewskiego architekta i sekretarza. Realizatorem budowy był miejski budowniczy Barthel Ranisch, dekoracja rzeźbiarska fasady jest przypisywana Andreasowi Schlueterowi Młodszemu. Świątynię wzniesiono w latach 1678-1681, poświęcono w 1683 r., w 1840 r. utworzono przy niej parafię. W 1838 r. przeprowadzono pierwszy duży remont, podczas którego wykonano malowidła pod kopułą (Czterej ewangeliści Karla Friedricha Meyerheima), w 1877 r. polichromowano wnętrze kopuły (Prorocy Alberta Rennego). W latach 30. XX w. prowadzono prace restauratorskie w obrębie fasady (rekonstrukcja elementów kamieniarki). W marcu 1945 r. wnętrze uległo całkowitemu wypaleniu, uszkodzone zostały sklepienia, dach, latarnie, w gruzach legła zachodnia kamieniczka. W latach 1946-1949 odbudowano i częściowo zrekonstruowano obiekt, w 1994 r. powstał Komitet Rewaloryzacji Kaplicy Królewskiej, który czuwał nad wieloletnim całościowym remontem konserwatorskim. Prace zakończono w październiku 2006 roku.

Opis

Kaplica - położona na parceli narożnej, w południowej pierzei ul. św. Ducha, u zbiegu z ul. Podkramarską - stanowi północne skrzydło czworoboku plebanii mariackiej, fasadą jest zwrócona ku północy. W powojennej odbudowie przesunięto pierzeję ul. Grobla I, aby Kaplica Królewska znalazła się na zamknięciu jej osi widokowej. Budowla barokowa, wzniesiona na rzucie wpisanego w prostokąt krzyża greckiego z nieco wydłużonymi ramionami osi głównej (wschód-zachód). Nad przęsłem środkowym kopuła wsparta na czterech pięciobocznych filarach. Dopełniające całości aneksy (boczne kamieniczki) wzniesione na planie nieregularnych czworoboków. Bryła kaplicy zwieńczona kopułą na ośmiobocznym tamburze i dwiema latarniami, po bokach ujęta kamieniczkami o dwuspadowych dachach z wolutowymi szczytami. Budowla ceglana, tynkowana. Sklepienia krzyżowe i kolebkowe z lunetami, w aneksach stropy płaskie. Kopuła i czterospadowy dach kaplicy kryty blachą miedzianą, dachy aneksów kryte dachówką ceramiczną. Detal rzeźbiarski i architektoniczny wykonano w kamieniu. Fasada kaplicy właściwej trzyosiowa, dwukondygnacyjna, podzielona czterema pilastrami, zwieńczona gierowanym belkowaniem z wysuniętym gzymsem i attyką balustradową. Na poziomie parteru trzy portale - środkowy najokazalszy, flankowany jońskimi kolumnami, na poziomie piętra trzy duże okna prostokątne - nad środkowym herb królewski zwieńczony koroną. Fasady bliźniaczych kamieniczek trzyosiowe, trójkondygnacyjne, z wolutowymi szczytami i kamieniarskim detalem, pozostałe elewacje skromne, tynkowane. Kaplica właściwa usytuowana na piętrze budynku - wejście przez boczny portal zachodni w fasadzie (portal główny to brama przejazdu na dziedziniec plebanii). Wnętrze centralnej część kaplicy wyodrębnione filarami, otwarte przez cztery arkady na boczne przęsła okalające, dalej zaś na przylegające od wschodu i zachodu pomieszczenia kamieniczek. Historyczne wyposażenie wnętrza niezachowane.

Dostęp do zabytku ograniczony. Możliwość zwiedzania wnętrza po wcześniejszym uzgodnieniu w biurze parafialnym kościoła mariackiego (ul. Podkramarska 5).

Oprac. Krystyna Babnis, OT NID w Gdańsku, 23.06.2014 r.