Historia

Pierwsza wzmianka o istnieniu u ujścia Wisły drewnianej strażnicy z ogniem zapewniającym bezpieczeństwo nawigacyjne żegludze, a także ochronę portu sięga 1379 roku. W 1482 r. w miejscu spalonej strażnicy wybudowano murowaną wieżę – Latarnię. W latach 1562-63 otoczono ją, wzorowaną na obiektach włoskich, okrągłą basteją z działobitniami – tzw. Wieńcem. Wraz z rozwojem sztuki i techniki wojennej w latach 1586-87 według projektów Hansa Schneidera z Lindau i Antoniego van Obberghena, zgodnie z zasadami nowowłoskiej myśli fortyfikacyjnej wybudowano fort Carré. Nowe dzieło obronne powstało na rzucie zbliżonym do kwadratu wraz z czterema skazamatowanymi bastionami. Przykryto je nasypami ziemnymi, a we wnętrzu zlokalizowano stanowiska ogniowe. Otoczony fosą fort dostępny był od wschodu przez okazałą, zbudowaną z granitowych ciosów renesansową bramę (1602). Kolejna rozbudowa zespołu miała miejsce w latach 1624–1626. Pod kierunkiem inżyniera Piotra Janssena z Veert według tzw. szkoły staroholenderskiej powstał Szaniec Wschodni z pięcioma ziemnymi bastionami. Dodatkowo w latach 1629–1650 w nowej fosie, przed kurtynami bastionów usypano trzy raweliny (z których jeden jest zachowany). Wjazd na teren zespołu zlokalizowano w części południowej pomiędzy bastionem Bielnik a Wiślanym. Całkowite zamknięcie drogi wiślanej dopełniła w 1627 r. budowa na lewym, zachodnim brzegu rzeki Szańca Zachodniego (z dwoma półbastionami). W XVII w. Wieniec od dziedzińca obudowano ceglanymi, piętrowymi domkami przeznaczonymi dla oficerów i komendanta twierdzy, a wzdłuż kurtyny wschodniej wybudowano ceglane, piętrowe koszary.

Dzięki prowadzonym w pierwszych dziesięcioleciach XVII w. efektownym pracom fortyfikacyjnym Twierdza Wisłoujście stała się obiektem bardzo trudnym do zdobycia. W czasie wojny trzydziestoletniej Szwedzi odstąpili od prób jej przejecia, ograniczając się do blokady morskiej gdańskiego portu. W dniu 28 listopada 1627 r. stacjonująca w twierdzy polska flota na redzie gdańskiego portu stoczyła z okrętami szwedzkimi zwycięską bitwę morską, która przeszła do historii pod nazwą Bitwa pod Oliwą.

W ciągu kolejnych dekad rozbudowywano umocnienia bastionowe. W 1708 r. według projektów francuskiego inżyniera Jana Charpentiera na terenie Szańca Wschodniego powstały cztery, najnowocześniejsze w ówczesnym budownictwie fortyfikacyjnym murowane schrony. W 1709 r. w wyniku pożaru wypaleniu uległo wnętrze i hełm Latarni. W 1721 r. przeprowadzono niezbędne prace remontowe, podwyższono ją o jedną kondygnację oraz przykryto nowym, późnobarokowym hełmem. W 1758 r. z powodu odsunięcia od twierdzy linii brzegowej Zatoki Gdańskiej funkcję latarni morskiej przejęła nowa budowla usytuowana na lewym brzegu Wisły. W okresie wojen napoleońskich Francuzi umocnili twierdzę, m.in. podwyższono o jedną kondygnację budynek koszar. W połowie XIX w. w wyniku osłabienia roli twierdzy rozebrano Szaniec Zachodni. W tym okresie zespół pełnił również funkcję więzienia. W latach 1820–1898 przetrzymywani byli w niej m.in. polscy działacze konspiracyjnych organizacji politycznych, a po upadku powstania listopadowego również polscy oficerowie. Ostatnie istotne prace fortyfikacyjne na terenie Szańca Wschodniego podjęto w 1868 r. Ze względu na konieczność zapewnienia zaplecza dla artylerii wybudowano cztery warsztaty amunicyjne - tzw. laboratoria z własnymi podręcznymi magazynami prochowymi. Przy budowie zastosowano oryginalne, eksperymentalne projekty z zastosowaniem stropów stalowo-betonowych. W 1889 r. kolejny raz zniszczeniu uległ hełm Latarni (od uderzenia pioruna). Jego odbudowę przeprowadzono w latach 1891–1892 w formie smukłego stożka pokrytego łupkiem. Po 1920 i demilitaryzacji Wolnego Miasta Gdańska twierdza ostatecznie straciła znaczenie wojskowe i stała się siedzibą klubów żeglarskich. Wzdłuż murów fortu Carré powstały pomosty do cumowania żaglówek, a w części północnej Szańca Wschodniego warsztaty szkutnicze i hangary. Podczas II wojny światowej kazamaty przeznaczono na magazyny, a z czasem całość zamieniono na szpital polowy. W marcu 1945 w wyniku ostrzału artyleryjskiego częściowemu zniszczeniu uległa Latarnia, część Wieńca, dachy domów oficerskich i najwyższa kondygnacja koszar. W 2 połowie lat 50. XX w. rozpoczęto odbudowę zabytku. W 1959 r. cały zespół objęto ochrona prawną, a roku 1974 przekazano Muzeum Historycznemu Miasta Gdańska, które systematycznie prowadzi proces rewaloryzacji zabytku i udostępnia go turystom.

Opis

Twierdza Wisłoujście usytuowana jest w północno-wschodniej części Gdańska, na prawym brzegu Martwej Wisły, przy ul. Stara Twierdza 1. Składa się z czterech zasadniczych elementów obronnych. Najstarszymi są budowle powstałe jeszcze średniowieczu – pochodząca z końca XV w. wieża – Latarnia oraz otaczająca ją okrągła basteja – Wieniec z 3 ćw. XVI w. wyposażona na dwóch kondygnacjach w działobitnie oraz podziemną kondygnację magazynową. Umocnienia te osłonięte są nowożytnym czterobastionowym, otoczonym mokrą fosą fortem Carré. Murowano-ziemna budowla oparta jest na rzucie kwadratu o długości boku ok. 150 m. Bastiony o ostrym kącie czołowym i cofniętych barkach są skazamatowane, od góry przykryte nasypami ziemnymi, posiadają naroża wzmocnione granitowymi ciosami. We wnętrzu, w cofniętych barkach osłoniętych uchem znajdują się stanowiska ogniowe. Bastiony otrzymały nazwy oraz oznaczenia cyfrowe, licząc od północy: I - Artyleryjski, II - Ostroróg, III - Południowo-Wschodni oraz IV - Furta Wodna. Kurtyna północna i południowa powstała w postaci ziemnego wału z biegnącym u jego stopy otwartym chodnikiem osłoniętym z zewnątrz zaopatrzonym w strzelnice murem – fosbreją. Do wnętrza fortu prowadzi usytuowana w kurtynie wschodniej okazała, zbudowana z granitowych ciosów brama. Od strony dziedzińca do Wieńca przylegają domy służące dawniej oficerom i komendantowi twierdzy, a naprzeciwko nich, wzdłuż kurtyny wschodniej, usytuowane są dwukondygnacyjne koszary. Całość otacza Szaniec Wschodni – pięciobastionowe ziemne dzieło obronne z własną fosą zbudowane wg. szkoły staroholenderskiej. Bastiony otrzymały nazwy, licząc od północy: Pucki Kąt (V), Ostroróg (VI), Świński Łeb (VII), Bielnik (XVIII) oraz Wiślany Róg (IX). Z trzech pierwotnie zrealizowanych rawelinów zachował się jeden – usytuowany pomiędzy bastionami Świński Łeb i Bielnik. Na terenie szańca znajdują się liczne XIX-wieczne budowle obronne. Najstarszy obiekt to zlokalizowany na bastionie Ostroróg budynek koszar pochodzący z okresu wojen napoleońskich. Z II poł. XIX w. pochodzą cztery warsztaty amunicyjne - tzw. laboratoria z własnymi podręcznymi magazynami prochowymi, a także sześć wielofunkcyjnych schronów dla załóg i armat. Wjazd na teren twierdzy odbywa się w miejscu historycznego ciągu komunikacyjnego. Droga nad fosą Szańca Wschodniego przebiega przez dawną groblę oraz powstały w nawiązaniu do historycznej formy zwodzony most jednoklapowy wybudowany w 2003 r.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa