Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół klasztorny Franciszkanów - Zabytek.pl

zespół klasztorny Franciszkanów


klasztor 1430 - 1516 Gdańsk

Adres
Gdańsk

Lokalizacja
woj. pomorskie, pow. Gdańsk, gm. Gdańsk

Franciszkański zespół klasztorny w Gdańsku był uważany za jeden ze znamienitszych klasztorów tego zakonu w Polsce.

Od okresu reformacji w zabudowaniach zespołu mieściły się ważne dla regionu instytucje - Gimnazjum Akademickie i muzeum - noszące kolejno nazwę: Miejskiego, Pomorskiego i Narodowego. Kościół św. Trójcy, stanowiący drugą co do wielkości świątynię w Gdańsku, odznacza się charakterystyczną dla architektury franciszkańskiej prostotą bryły, rozplanowania i elewacji, które oryginalnie skontrastowano z dekoracyjnymi, niezwykle plastycznymi szczytami. We wnętrzu znajduje się jedno z nielicznych w Polsce lektoriów. Zachowały się także elementy cennego wystroju i wyposażenia z epoki gotyku, manieryzmu, i baroku. Niezwykle wartościowe są średniowieczna dwukondygnacyjna więźba dachowa i urządzenia dźwigowe na poddaszu. W przyziemiu budynków klasztornych przetrwały cenne średniowieczne wnętrza nakryte późnogotyckimi sklepieniami. Dokonana w XIX w. przebudowa i regotyzacja budowli jest dobrym przykładem stylu neogotyckiego i realizacji panujących w tym czasie teorii konserwatorskich. Kaplica św. Anny stanowi przykład niewielkiej późnośredniowiecznej budowli sakralnej - dzięki sklepieniom i dekoracji szczytu jest zaliczana do wspanialszych dzieł tego czasu w Polsce. Dom galeriowy, reprezentujący miejską zabudowę ryglową z charakterystyczną galerią na piętrze, jest najstarszym tego typu budynkiem w Gdańsku i jednym z nielicznych takich obiektów zachowanych w Polsce.

Historia

Zakon franciszkanów został osadzony w Gdańsku w 1419 roku. W latach 1422-1431 zakonnicy wznieśli niewielki jednonawowy kościół i pierwsze zabudowania klasztorne. W 1481 r. przystąpiono do rozbudowy kościoła. Jednonawową świątynię podwyższono i przekształcono w prezbiterium, do którego dobudowano duży trzynawowy korpus. W 1503 r. doszło do katastrofy budowlanej - zawalenia północnej ściany oraz części filarów i sklepień. Zniszczone fragmenty odbudowywano do 1514 roku. Razem z kościołem w latach 1481-1486 wzniesiono również wschodnie i południowe skrzydło klasztoru. Po 1496 r. do zachodniej elewacji kościoła dobudowano kaplicę pw. św. Anny, przeznaczoną dla ludności polskiej. W 2. ćw. XVI w. - w wyniku reformacji - klasztor podupadł, a liczba braci zakonnych spadła do trzech osób. W 1555 r. franciszkanie zdecydowali się przekazać zabudowania Radzie Miejskiej Gdańska, ale pod warunkiem ulokowania w nich łacińskiej szkoły teologicznej. W 1558 r. w poklasztornych budynkach otwarto protestancką szkołę teologiczną, od 1580 r. zwaną Gimnazjum Akademickim. W 1596 r. umieszczono tutaj także bibliotekę Rady Miejskiej Gdańska, zawierającą m.in. zbiory biblioteki franciszkańskiej. Pofranciszkański kościół św. Trójcy stał się zborem luterańskim. Rektor gimnazjum pełnił jednocześnie funkcję kaznodziei w kościele. W 2. poł. XVI w. do budynków poklasztornych dobudowano trzecie (zachodnie) skrzydło, zamykając w ten sposób cały zespół zabudowań w zwartym czworoboku. W 1673 r. do kaplicy św. Anny dostawiono zakrystię. W poł. XVII w. wzniesiono dom galeriowy, zwany kazalnicowym, którego przyziemie było wykorzystywane do celów magazynowych, piętro zaś - na mieszkania dla nauczycieli Gimnazjum Akademickiego. W 1807 r. w poklasztornych budynkach mieściły się lazaret wojskowy i magazyny, w latach 1829-1844 działał tutaj szpital garnizonowy. W opuszczonych przez wojsko murach znalazł później miejsce na swoją pracownię rzeźbiarz Rudolf Freitag, który w poklasztornych pomieszczeniach zaczął gromadzić zabytki sztuki gdańskiej, kładąc tym samym podwaliny pod późniejsze muzeum. W 1863 r. budynki przejęło miasto, przeprowadzając w latach 1867-1872 adaptację na Muzeum Miejskie. W związku z nową funkcją zespół przebudowano, poddając go regotyzacji i nadając neogotycką formę stylistyczną. W ramach tych prac zrekonstruowano m.in. część sklepień, podwyższono ściany, powiększono okna drugiej kondygnacji, wprowadzono maswerki, oblicowano elewacje cegłą maszynową, wzniesiono neogotyckie szczyty, nawiązujące formą do szczytów kościoła. W 1945 r. zabudowania zespołu uległy znacznemu zniszczeniu. Najbardziej ucierpiało prezbiterium kościoła, w którym spłonął dach i zawaliło się sklepienie. W budynkach poklasztornych spalił się dach i częściowo piętro. Nawa kościoła, kaplica św. Anny i dom galeriowy zostały uszkodzone w mniejszym stopniu. Po II wojnie światowej kościół pw. św. Trójcy, kaplica św. Anny i dom galeriowy znalazły się ponownie w rękach zakonu franciszkanów. W latach 1947-1983 odbudowano kościół. Zabudowania poklasztorne nadal są użytkowane przez muzeum - początkowo Muzeum Pomorskie, od 1972 r. Muzeum Narodowe. Odbudowa budynków poklasztornych trwała do 1956 roku.

Opis

W skład zespołu wchodzą: kościół pw. św. Trójcy, klasztor (ob. Muzeum Narodowe), kaplica św. Anny i dom galeriowy. Zespół jest położony w gdańskiej dzielnicy Stare Przedmieście, na działce między ul. św. Trójcy, Rzeźnickiej, Toruńskiej i Okopowej. Kościół zamyka zespół od strony północnej. Do południowej elewacji kościoła przylegają zabudowania klasztorne, złożone z trzech skrzydeł, które tworzą wraz z kościołem zwarty czworobok zabudowy. Do zachodniej elewacji kościoła przylegają kaplica św. Anny i dom galeriowy. Obie budowle łączą się z kościołem ścianami szczytowymi (nieco skośnie), względem siebie są usytuowane równolegle. Dom galeriowy jest położony w linii pierzei ul. św. Trójcy. Między obiektami rozpościera się prostokątny dziedziniec, zamknięty od strony zachodniej murem. W narożu kaplicy i południowej elewacji kościoła znajduje się niewielka zakrystia. Zabudowania zespołu - kościół i dom galeriowy - od strony północnej przylegają bezpośrednio do ul. św. Trójcy. Wschodnie skrzydło klasztorne jest poprzedzone wąskim pasem zieleni, oddzielającym je od ul. Rzeźnickiej, z kolei skrzydła południowe i zachodnie oraz kaplica św. Anny przylegają do skweru. Teren przed południowym i wschodnim skrzydłem jest ogrodzony, należy do Muzeum Narodowego.

Kościół klasztorny pw. św. Trójcy jest budowlą gotycką murowaną z cegły. Najstarszą część budowli stanowi prezbiterium, zbudowane w latach 1481-1495 z wykorzystaniem murów pierwszego kościoła z lat 1422-1431. Prezbiterium jest pięcioprzęsłowe, zamknięte prostą ścianą z zewnętrznymi przyporami, nakryte żebrowym sklepieniem gwiaździsto-sieciowym wspartym na kroksztynach (w 1945 r. zniszczonym, ob. zrekonstruowanym). Korpus kościoła, wznoszony do 1514 r., założono na rzucie prostokąta. Halowy, trzynawowy i sześcioprzęsłowy, o wciągniętych do wnętrza przyporach tworzących boczne kaplice. Ośmioboczne filary, o podkreślonych wałkami krawędziach, wspierają profilowane arkady międzynawowe i sklepienia: kryształowe - pochodzące sprzed katastrofy budowlanej w 1503 r., zachowane po stronie południowej nad wnękami przypór, i pozostałe sieciowe - wykonane w latach 1503-1514. Między korpusem i prezbiterium znajduje się lektorium z ostrołucznym przejściem na osi. Bryła budowli składa się z szerszego korpusu i węższego prezbiterium, nakrytych dwuspadowymi dachami tej samej wysokości. Korpus kościoła przekryto trzema równoległymi dachami, prezbiterium - jednym dachem. Na kalenicy prezbiterium znajduje się sześcioboczna sygnaturka zwieńczona iglicą (w 1945 r. zniszczona, ob. zrekonstruowana). W południowej połaci dachowej umieszczono ryglową lukarnę transportową. Do wschodniej ściany korpusu kościoła przylega niewielka ośmioboczna wieża, wbudowana w klasztorny krużganek. Klatki schodowe na poddasze kościoła, ukryte w grubości murów, są umieszczone w każdym narożu korpusu i w narożach ściany szczytowej prezbiterium. Elewacje kościoła gładkie, przeprute smukłymi oknami ostrołucznymi. Na elewacji północnej i zachodniej ostrołukowe portale uskokowe. Z gładkimi ścianami budowli skontrastowano ozdobne, plastyczne szczyty. Wschodni szczyt prezbiterium, wykonany w latach 1493-1495, ma profilowane sterczyny oraz półkoliście i dwułucznie zamknięte blendy. Przed 1514 r. został uzupełniony trzema ośmiobocznymi wieżyczkami - dwiema bocznymi, zwieńczonymi strzelistymi sześciobocznymi hełmami, i jedną na osi, zwieńczoną baniastym hełmem z prześwitem. Wschodnie szczyty korpusu kościoła mają profilowane sterczyny i blendy zwieńczone łukami w formie oślego grzbietu. Elewację zachodnią wieńczą trzy połączone ze sobą, niezwykle ozdobne ażurowe szczyty. Szczyty - oddzielone od elewacji maswerkowym fryzem - złożone z bogato profilowanych sterczyn i krzyżujących się laskowań, tworzących formy ostrołuczne, romboidalne i w „ośli grzbiet”. Każda sterczyna szczytów jest zwieńczona oryginalnym kutym krzyżem. We wnętrzu kościoła, na filarze ambony, zachowały się manierystyczne malowidła z końca XVI wieku. Z wyposażenia wnętrza ocalały: skrzydła dwóch gotycko-renesansowych poliptyków z 1515 i ok. 1515 r., gotyckie stalle z prezbiterium z lat 1507-1511, późnogotycka ambona z 1541 r., uzupełniona w 1663 r. i XIX w., barokowa empora z prospektem organowym z 1703 r., liczne epitafia i płyty nagrobne w posadzce. Nad korpusem budowli zachowała się średniowieczna, storczykowo-płatwiowa, dwukondygnacyjna więźba dachowa. Na poddaszu drewniane kołowroty z wałem, służące do transportu towarów i podnoszenia świeczników wewnątrz kościoła.

Klasztor wznoszony etapami. W latach 1481-1486 powstały gotyckie skrzydła wschodnie i południowe wraz z krużgankami, w 2. poł. XVI w. wybudowano skrzydło zachodnie. W latach 1867-1872 wszystkie skrzydła przebudowano w stylu neogotyckim. Budowla murowana z cegły, trójskrzydłowa, tworząca wraz z kościołem zwarty czworobok. Wschodnie i południowe skrzydła klasztorne się przenikają, wychodząc głębokimi ryzalitami poza zewnętrzną linię czworoboku. Wszystkie skrzydła nakryte dachami dwuspadowymi z lukarnami. Między kościołem i skrzydłami klasztornymi wirydarz, który obiegają z czterech stron krużganki. Krużganek przy północnej elewacji kościoła krótszy i z nadbudowanym piętrem. Obok niewielka sześcioboczna wieża, zwieńczona sześciospadowym dachem. W przyziemiu zachowały się pierwotny rozkład wnętrz i późnogotyckie sklepienia, powstałe ok. 1503-1514 roku. W skrzydle wschodnim mieściły się biblioteka i mały refektarz, w skrzydle południowym były wielki refektarz i kuchnia, w ryzalicie wschodnim znajdował się kapitularz. Mały refektarz i biblioteka nakryte sklepieniem gwiaździstym, wielki refektarz ze sklepieniem sieciowym, kapitularz i krużganki nakryte sklepieniem kryształowym. W małym refektarzu sklepienie wsparte na dwóch dziesięciobocznych kamiennych słupach z 3. ćw. XIV w., pochodzących prawdopodobnie z zamku krzyżackiego w Gdańsku. W ryzalicie południowym główne wejście do budynku, hol i kamienna neogotycka klatka schodowa. Wejścia boczne znajdują się w elewacjach zewnętrznych skrzydła wschodniego i zachodniego. We wnętrzu budowli zachowały się liczne przykłady bogato zdobionej, neogotyckiej stolarki drzwiowej. Elewacje - licowane cegłą maszynową - mają jednorodny ceglany wystrój architektoniczny, na który składają się podokapowy gzyms arkadkowy i fryz międzykondygnacyjny o formach maswerkowych i roślinnych. W przyziemiu otwory okienne zwieńczone ostrołucznie, z laskowaniem i maswerkami. Na drugiej kondygnacji otwory zwieńczone łukami odcinkowymi, w ryzalicie południowym (na klatce schodowej) wzbogacone laskowaniem i dekoracją maswerkową. Szczyty - zachodni skrzydła południowego i w ryzalicie południowym - nawiązują formą do szczytów kościoła. Na elewacji zewnętrznej skrzydła wschodniego neogotycki portal w bogatej oprawie architektonicznej, umieszczony we wnęce, z licznymi uskokami i dekoracją maswerkową. Dwa inne, znacznie skromniejsze portale, w ryzalicie południowym i na elewacji zewnętrznej skrzydła zachodniego.

Kaplica św. Anny jest budowlą późnogotycką, murowaną z cegły. Budowę rozpoczęto prawdopodobnie po 1496 r. i ukończono w 1. ćw. XVI wieku. Kaplica od wschodu przylega do kościoła i zakrystii. Założona na rzucie prostokąta (o nieco skośnych, równoległobocznych ścianach), pięcioprzęsłowa, przykryta sklepieniem gwiaździsto-sieciowym. Wnętrze połączone przejściem z zakrystią i kościołem. Bryła prostopadłościenna, nakryta stromym, dwuspadowym dachem z lukarnami. W północnej połaci dachowej ryglowa facjatka transportowa. Elewacje południowa i północna gładkie, przeprute ostrołukowymi oknami. Elewacja zachodnia bez otworów, z ostrołukowymi blendami - dużą na osi i rzędem trzech małych po bokach. Szczyt bardzo dekoracyjny, nawiązujący do zachodnich szczytów kościoła - oddzielony od elewacji maswerkowym fryzem, z profilowanymi sterczynami, połączonymi u góry ażurowymi łukami w formie „oślich grzbietów”. Każda ze sterczyn zwieńczona średniowiecznym kutym krzyżem. Do elewacji północnej kaplicy przylegają dwie neogotyckie kruchty z pocz. XX wieku. Budowla ma średniowieczną, storczykowo-płatwiową więźbę dachową. Wyposażenie kaplicy barokowe: ołtarz główny z poł. XVII w., ambona z 1721 r., empora z lat 1636-1646 wraz z prospektem organowym z 1710 roku.

Zakrystia - zbudowana w 1673 r. - stanowi niewielką przybudówkę przylegającą do południowej elewacji kościoła i zachodniej ściany kaplicy św. Anny. Kryta pulpitowym dachem. Założona na rzucie wydłużonego prostokąta, trójprzęsłowa, nakryta sklepieniem krzyżowym.

Dom galeriowy, zwany także kazalnicowym, powstał w poł. XVII wieku. Przyziemie budynku murowane z cegły, z wykorzystaniem starszego, gotyckiego muru klasztornego. Piętro budowli wykonane w konstrukcji ryglowej, z fachami wypełnionymi cegłą. Bryła dwukondygnacyjna, kryta dwuspadowym dachem z lukarnami, z nadwieszoną galerią od strony ul. św. Trójcy. W przyziemiu brak otworów okiennych, nieco z boku osi budynku przejazd bramny zwieńczony łukiem koszowym. Na piętrze prostokątne otwory okienne i prowadzące z galerii drzwi do pomieszczeń. W szczycie budowli dekoracyjny układ rygli. Wystrój i wyposażenie wnętrz współczesne.

Dostęp do zabytku ograniczony. Kościół pw. św. Trójcy i kaplica św. Anny dostępne w trakcie trwania nabożeństw, budynki poklasztorne - w godzinach funkcjonowania muzeum, dom galeriowy dostępny tylko z zewnątrz.

Oprac. Beata Dygulska, OT NID w Gdańsku, 27.08.2014 r.