Bastion św. Gertrudy jest jednym z nielicznych takich obiektów w kraju. Wyróżnia się złożoną bryłą i skazamatowanym wnętrzem, będąc najciekawszym z zachowanych gdańskich bastionów. Obiekt jest przykładem siedemnastowiecznej sztuki militarnej i prezentuje jeden z etapów rozwoju miejskich umocnień obronnych. Bardzo dobrze wyeksponowany, stanowi ważny element krajobrazowy współczesnego Gdańska.

Historia

W poł. XVI w. średniowieczne fortyfikacje Gdańska stały się już przestarzałe, dlatego władze miasta podjęły decyzję o wzniesieniu nowych umocnień. W 1547 r. rozpoczęto budowę ciągu nowożytnych fortyfikacji bastejowych, następnie bastionowych, ciągnących się po zachodniej stronie Starego i Głównego Miasta. W 1593 r. Anthonis von Obbergen wykonał plan przebudowy i rozbudowy następnego odcinka fortyfikacji, obejmującego najsłabiej dotąd umocnione Stare Przedmieście. Bastion św. Gertrudy został zaprojektowany w szczególnie ważnym strategicznie punkcie - na południowym skraju zachodniego ciągu fortyfikacji miasta. W latach 1622-1636 wzniesiono następny, południowy ciąg fortyfikacji bastionowych, połączony z bastionem św. Gertrudy. Nazwa bastionu pochodzi od położonego w pobliżu szpitala św. Gertrudy. Bastion reprezentował typ nowowłoski, o cofniętych barkach. Budowę obiektu rozpoczęto przypuszczalnie w 1593 r. i właściwie zakończono w 1607 roku. Początkowo bastion był niższy, przez jego prawe czoło prowadziła zaś od strony bramy Nowej droga, czynna do momentu wzniesienia w 1626 r. bramy Nizinnej. W 1641 r. w bastionie zbudowano kazamaty i zapewne w tym samym czasie wzniesiono nadszaniec. W 1841 r. odnowiono mur skarpowy obiektu. W 1875 r. przebudowano nadszaniec, po 1895 r. usunięto północny bark bastionu. Po II wojnie światowej, do 1993 r., kazamaty bastionu były wykorzystywane jako magazyny Zakładów Radiowo-Telewizyjnych „Unimor” w Gdańsku. Obecnie są nieużytkowane.

Opis

Bastion św. Gertrudy, położony w dzielnicy Stare Przedmieście, stanowi jedyny zachowany obiekt bastionowy z zachodniego ciągu nowożytnych fortyfikacji Gdańska. Od wschodu do bastionu przylega istniejący południowy ciąg fortyfikacji. Bastion św. Gertrudy jest połączony kurtyną z sąsiednim bastionem Żubr i usytuowaną w kurtynie bramą Nizinną, od południa, wschodu i zachodu jest otoczony fosą. Po stronie północnej przylega do pl. Wałowego i zabudowań Starego Przedmieścia. Obiekt założony na planie pięcioboku. Czoło budowli skierowane na południowy zachód, od strony północno-wschodniej bastion jest otwarty na miasto. Budowla ma formę ziemnego nasypu pokrytego darnią. Jest skazamatowana. Bryła trójpoziomowa, złożona z położonego u podstawy wału niskiego, środkowego wału wysokiego i umieszczonego najwyżej nadszańca. Wał niski jest oskarpowany. Skarpa obmurowana ceglanym murem (pierwotnym), naroża i gzymsy muru wykonane z kamienia. Odcinek wału wysokiego od strony miasta jest także oskarpowany i wzmocniony ceglanym murem (dziewiętnastowiecznym lub pierwotnym, w XIX w. przemurowanym). Mur zwieńczony kamiennym gzymsem, z otworami okiennymi i bramnymi. Od strony pl. Wałowego do poterny prowadzi renesansowa, murowana z cegły brama (przypuszczalnie była to pierwotnie brama Nowa, przez którą przebiegała droga przecinająca bastion). Otwór bramny zwieńczony łukiem półkolistym, ujęty w kamienne, boniowane obramienie. W kluczu data „1607”. Wrota bramy współczesne. Kazamaty i poterny murowane z cegły. Od bramy wiedzie poterna, która następnie dzieli się na dwie odnogi prowadzące do dwóch kazamat. Kazamaty prawe są niedostępne (zasypane przejście). Przy poternie prowadzącej do lewych kazamat znajduje się pomieszczenie sklepione kolebką z lunetami. W lewej poternie widnieją zamurowane otwory (być może okienne okienne) w kamiennych obramieniach. Wylot poterny widoczny na zewnątrz bastionu, na wschodnim stoku wału wysokiego.

Dostęp do zabytku ograniczony. Możliwość zwiedzania tylko z zewnątrz.

Oprac. Beata Dygulska, OT NID w Gdańsku, 16.07.2014 r.