Jest istotnym elementem dawnego założenia rezydencjonalnego użytkowanego od. l. 80. XX w. przez teatr o światowej sławie – Europejski Ośrodek Praktyk Teatralnych Gardzienice.

Historia

Wieś szlachecka Gardzienice po raz pierwszy wzmiankowana w 1409 r. Już w XIV-XV w. istniał tu zamek warowny. Podzielona na kilka części wieś w 2. poł. XV i XVI w. wchodziła w skład rozległych dóbr należących do rodu Suchodolskich. Ostatnim dziedzicem największej części był Stanisław Suchodolski, chorąży lubelski. Od 1578 r. majątek był własnością Jakuba Snopkowskiego, wojskiego chełmskiego. Jego syn Stefan, chorąży koronny, wzniósł tu na pocz. XVII w. murowany dwór i kuchnię. W rękach rodzin innowierczych – Spinków i Suchodolskich – dobra pozostawały do 1677 r., kiedy zakupił je kasztelan bracławski Wacław Hulewicz. Jego wnuczka Zofia Czarniecka ok. 1689 r. wniosła Gardzienice w posagu Michałowi Potockiemu, staroście krasnostawskiemu, następnie wojewodzie wołyńskiemu. Potocki przebudował istniejący dwór na barokowy pałac i zapewne jednocześnie rozbudował d. kuchnię, która zyskała charakter oficyny pałacowej. W pierwszej fazie kuchnia została przedłużona od wsch. i zach., a następnie podwyższona o piętro nad częścią wsch. W 1724 r. Gardzienice przeszły na własność młodszego syna Michała Potockiego Franciszka Wincentego, a następnie jego córki Katarzyny, żony Józefa Miączyńskiego. Zapewne Miączyńscy odbudowywali pałac po pożarze sprzed 1802 roku. Po ponownym pożarze w 1826 r. pozostawał w stanie ruiny i przez kolejnego właściciela Siedliskiego został zaadaptowany na spichlerz. Ok. poł. XIX w. za czasów Lemańskich pałac i oficyna były remontowane i częściowo przebudowane, zapewne wówczas dodano przedsionek (ganek) w elewacji frontowej oficyny. W 1852 r. po przeciwnej (pn.) stronie dziedzińca wzniesiono drugą oficynę. W 1919 r. majątek nabył Władysław Głogowski i w rękach tej rodziny dobra pozostały do 1944 r., po czym przeszły na Skarb Państwa. Po wojnie w pałacu umieszczono Liceum Rolnicze, a następnie Uniwersytet Ludowy, budynki gospodarcze użytkowane były przez Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną. W 1958 r. przeprowadzono remont oficyny z częściowym zatarciem cech stylowych (przekształcenie szczytów). Po zniszczeniu pożarem, część parterowa została rozebrana na pocz. l. 60. Zrekonstruowana w l. 80. oficyna, stała się siedzibą Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice (ob. Europejski Ośrodek Praktyk Teatralnych Gardzienice). W l. 2007-2013 przeprowadzono kompleksową rewitalizację całego założenia z przystosowaniem do potrzeb teatru i użytku komercyjnego.

Opis

Zespół rezydencjonalny wraz d. zespołem folwarcznym położony jest na skarpie doliny rz. Giełczwi, w odległości ok. 1,5 km na wsch. od drogi Piaski-Żółkiewka, otoczony parkiem. W skład zespołu wchodzi barokowy pałac, współczesna mu oficyna pd. oraz szereg innych zabudowań (nie wpisanych do rejestru zabytków) zaadaptowanych do współczesnych potrzeb bądź pozostawionych w stanie „trwałej ruiny” (gorzelnia). Oficyna jest usytuowana prostopadle do pałacu, po pd. stronie dziedzińca. Wzniesiona na planie wydłużonego prostokąta składającego się z dwóch części – piętrowej od wsch. i parterowej od zach. Układ wnętrz w obu członach dwutraktowy, trójdzielny, z sieniami pośrodku. Część piętrowa zbudowana z kamienia wapiennego, otynkowana, nakryta dachem dwuspadowym pod dachówką. Wewnątrz stropy drewniane oraz sklepienia kolebkowe z lunetami i kolebkowo-krzyżowe. Część parterowa (zrekonstruowana) wzniesiona z cegły ceramicznej, otynkowana, ze sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi wewnątrz, nakryta dachem dwuspadowym pod blachą. Elewacje wieloosiowe, ujednolicone, gładkie, pozbawione podziałów architektonicznych, za wyjątkiem uproszczonego belkowania wieńczącego część piętrową i wydatnego gzymsu nad częścią parterową. Szczyty członu piętrowego o falistym wykroju, zwieńczone niewielkim trójkątnymi przyczółkami z półkoliście zamkniętymi otworami okiennymi na osi, flankowanymi konchowymi niszami. Otwory okienne i drzwiowe prostokątne, na parterze zwieńczone prostymi odcinkami gzymsów. Wejście główne do części piętrowej poprzedzone późniejszym przedsionkiem, nad którym taras. Naroża przedsionka ujęte pilastrami podtrzymującymi uproszczone belkowanie. Otwór wejściowy i otwory okienne zamknięte półkoliście, ozdobione wydatnymi gzymsami impostowymi. W jednym z pomieszczeń na parterze części wsch. zachowana dekoracja z kafli holenderskich (1. poł. XVIII w.) oraz rokokowy kominek.

Zabytek dostępny z zewnątrz oraz po uzgodnieniu wewnątrz.

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, OT NID w Lublinie, 17.05.2019 r.