Stanowi interesujący przykład budowli wzniesionej w charakterystycznych dla końca XIX i początku XX w. formach północnego neorenesansu.

Histora

Gmach Urzędu Celnego położony jest na Łasztowni – w prawobrzeżnej dzielnicy Szczecina, która od średniowiecza służyła jako zaplecze portu z licznymi spichrzami oraz mieściła stocznie okrętowe. W miejscu obecnego gmachu, przy Moście Długim (stanowiącym najstarszą szczecińską przeprawę przez Odrę) już w 1723 r. wzniesiono tzw. Packhof, czyli dawny budynek urzędów fiskalnych. O lokalizacji nowego gmachu zadecydowała chęć wpisania się w dawną tradycję. Gmach ten, utrzymany w formach tzw. renesansu niemieckiego wzniesiono w latach 1905-1908. Projekt został dostarczony przez Ministerstwo Robót Publicznych w Berlinie, nie jest jednak znane nazwisko jego autora. Nadzór nad całością prac sprawował radca budowlany Rejencji Szczecińskiej Hans Rösener, podczas gdy tajny starszy radca budowlany Otto Delius nadzorował te prace te z ramienia ministerstwa. Prace rozpoczęto wiosną 1905 r. od rozbiórki starego budynku, wiosną następnego roku wykonano palowanie pod nowy gmach, który posadowiony jest na bagnistym gruncie. Koszt palowania wyniósł 118 tys. marek, koszt prac budowlanych wraz z wyposażeniem – niebagatelna sumę 624.500 marek. W nowym gmachu znalazły swą siedzibę dwa urzędy celne. Jeden z nich zajmujący się cłami w ruchu zagranicznym (Auslandverkehr), mieścił się na parterze budynku oraz w całym skrzydle północnym, drugi, przeznaczony do obsługi ruchu krajowego (Inlandverkehr), mieścił się na pierwszym piętrze oraz w części drugiego piętra skrzydła południowego. Na drugim piętrze położone były tez dwa mieszkania wyższych urzędników. Prowadziła do nich osobna klatka schodowa, podczas gdy główna klatka kończyła się na pierwszym piętrze. Pomieszczenia w wieży nad głównymi schodami służyły jako archiwum. W przyziemiu położone były trzy mieszkania niższych urzędników, kotłownia oraz inne pomieszczenia gospodarcze. Pierwotnie budynek pokryty był dachówką-karpiówką, a nie istniejące dziś hełmy wież mieszczących główną i boczną klatkę schodową miały pokrycie z blachy miedzianej. 

Prawdopodobnie w wyniku zniszczeń 2. wojny światowej budynek utracił zwieńczenia wspomnianych wież. W 1950 r. przekazany został przez Miejską Radę Narodową w Szczecinie Urzędowi Celnemu odzyskując swą dawną funkcję. Obecnie jest siedzibą Izby Celnej. W okresie powojennym wykonano remont elewacji oraz doraźne remonty wnętrz.

Opis

Budynek Urzędu Celnego położony jest w prawobrzeżnej dzielnicy Szczecina, zwanej Łasztownią, bezpośrednio przy nabrzeżu Odry, zwanym Bulwarem Gdyńskim, u wylotu Mostu Długiego. Długą reprezentacyjną elewacją zwrócony jest na zachód, w stronę Odry. Jedna z krótszych elewacji, mieszcząca główne wejście wychodzi na południe, w stronę głównej arterii dzielnicy, zwanej obecnie ulicą Energetyków. Od strony północnej, tj. od ul. Celnej położony jest wewnętrzny dziedziniec, oddzielony ogrodzeniem.

Gmach utrzymany jest w formach północnego neorenesansu. Trójskrzydłowy, założony został na rzucie zbliżonym do litery „C”, z korpusem głównym od strony zachodniej i ze skrzydłami bocznymi od południa i północy oraz z licznymi ryzalitami. W rzucie wyodrębnione partie dwu- i półtraktowe: skrzydło południowe oraz wysunięta poza linię elewacji bocznej północna część korpusu głównego. Pozostałe partie budynku półtoratraktowe. Bryła gmachu – podobnie jak rzut nieregularna i znacznie zróżnicowana. Budynek dwupiętrowy, na wysokim podpiwniczeniu, korpus główny ze względu na różnice poziomów terenu trzypiętrowy z niskim parterem. Dachy wysokie, strome, o sylwecie urozmaiconej wysokimi szczytami. Południowo-zachodni narożnik ukształtowany jako dominanta bryły, w formie masywnej wieży z zwieńczonej czterema szczytami i dachem obecnie pozbawionym hełmu. Tuż przy niej, wtopiona w jej północny narożnik trójboczna wieżyczka klatki schodowej – obecnie również bez hełmu. Północna część korpusu nawowego wyodrębniona przez nakrycie wysokim, czterospadowym dachem poprzedzonym przez wysoki szczyt oraz flankowanym przez dwie wieżyczki z hełmami. Pozostałe dachy dwu- i czterospadowe, nad skrzydłem południowym i jego ryzalitem wysokie, nad środkową częścią korpusu i skrzydłem północnym – niższe.

Budynek murowany z cegły, otynkowany, z cokołem oblicowanym ciosami z wapienia, z i z kamiennym detalem elewacji. Kryty blachą miedzianą, pierwotnie dachówką. Stropy masywne, w piwnicach odcinkowe. W korytarzach sklepienia kolebkowe, nad głównym hallem w narożniku południowo-zachodnim oraz nad korytarzem przy klatce schodowej w narożniku północno-zachodnim – krzyżowo-żebrowe. 

Elewacje asymetryczne, kształtowane swobodnie, w sposób analogiczny do bryły. Wszystkie z wysokim wydzielonym cokołem z ciosów kamiennych. Narożniki zaakcentowane ciosami, okna ujęte w kamienne, na ogół dość proste obramienia. Dekoracja skupiona głównie w szczytach, których pola podzielone gzymsami, a krawędzie i zwieńczenia zaakcentowane wolutami i obeliskami.

Najdłuższa elewacja od strony Odry podzielona na trzy odrębne części. Część północna nieznacznie zryzalitowana, symetryczna, dziewięcioosiowa, z półkoliście zamkniętym portalem pośrodku, zwieńczona wysokim szczytem o szerokości trzech osi okiennych oraz osobnym dachem flankowanym przez narożne wieżyczki. Część środkowa ośmioosiowa, z zajmującym dwie środkowe osie okienne dwukondygnacyjnym wykuszem. Część południowa wyższa od pozostałych, stanowi jedną z dwóch elewacji szerokiego trzonu narożnej wieży. Od strony północnej oddzielona wieżyczką klatki schodowej, na wysokości dwóch dolnych kondygnacji przepruta trzema wysokimi oknami z trójkątnymi naczółkami, zwieńczona szczytem. Analogiczna artykulacja powtórzona w południowej elewacji wieży, poprzedzonej ryzalitem mieszczącym w bocznej, zachodniej ścianie główne wejście do budynku. Frontowa, ściana ryzalitu przepruta wielkim trójdzielnym oknem, ujętym po bokach hermowymi jońskimi pilastrami. Nad oknem pomiędzy dwoma kartuszami daty 1905-1908, a w wieńczącym okno szczycie – dodany po wojnie piastowski orzeł bez korony. Całość zwieńczona szczytem przeprutym otworami dwuarkadowej loggii. We wschodniej części elewacji południowej drugi, dwupiętrowy ryzalit ze szczytem. Pozostałe elewacje znacznie prostsze, pozbawione cech reprezentacyjnych. 

Wnętrza skrzydła południowego i północnej części skrzydła zachodniego dwu- i półtraktowe, skrzydła północnego i środkowej części zachodniego półtoratraktowe, z korytarzem od strony podwórza. Główne wejście od strony południowej prowadzi do nakrytego sklepieniem krzyżowo-żebrowym hallu, stanowiącego początkowy odcinek korytarza biegnącego wzdłuż skrzydła zachodniego. Po zachodniej stronie hallu usytuowana główna, czterobiegowa klatka schodowa mieszcząca się w trzonie narożnej wieży (prowadząca na 1. piętro) oraz druga, boczna klatka położona tuż obok w trójbocznej wieżyczce (prowadząca na 2. piętro). Dwie następne klatki schodowe na skrzyżowaniu skrzydeł zachodniego i północnego, piąta, przy końcu skrzydła południowego.

Obiekt dostępny od zewnątrz, wnętrze po uzgodnieniu z kierownictwem Izby Celnej. 

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 04-12-2017 r.