in. z ilości i stanu zachowania pomników nagrobnych, będących przykładem kunsztu i rzemiosła artystycznego. Kirkut jest ważną częścią dziedzictwa kulturowego oraz świadectwem życia i działalności społeczności żydowskiej na terenie miejscowości. Posiada on także wartość krajobrazową wynikającą z zachowanych form zieleni urządzonej, w tym m. in. nasadzeń alejowych, tworzących kanwę kompozycji cmentarnej.

Historia

Do czasu założenia kirkutu w Bielsku, osoby wyznania mojżeszowego chowane były na cmentarzu w Cieszynie. W 1849 r., w związku z wybuchem epidemii cholery w okolicach miasta, wydano zakaz przewożenia zwłok. W tym samym czasie Adolf Brüll zakupił grunt w Aleksandrowicach, przeznaczony na cmentarz żydowski, a Urząd Obwodowy w Cieszynie wydał oficjalne zezwolenie na założenie cmentarza. Najstarszy zachowany dokument potwierdzający powstanie kirkutu został wydany 16 października 1861 r. przez Śląski Urząd Krajowy w Opawie. Od roku 1862 dysponentem cmentarza był bielski związek wyznaniowy. W 1865 r., po zarejestrowaniu bielskiej gminy wyznaniowej, prawo własności gruntu zostało przejęte przez Bielitzer Israelitische Cultusgemeinde. W 1867 r. wybudowano dom przedpogrzebowy, który został zniszczony w wyniku pożaru. W 1868 r. powstało Stowarzyszenie Chewra Kadisza Izraelickiej Gminy Wyznaniowej dla Pielęgnowania Chorych i Chowania Zwłok w Bielsku. Stowarzyszenie to przejęło na siebie obowiązki związane z utrzymywaniem i prowadzeniem administracji cmentarza. W 1885 r. wybudowano nowy dom przedpogrzebowy według projektu Karola Korna.

W okresie międzywojennym cmentarz został powiększony o część zachodnią. Ten fragment nie został jednak nigdy w pełni zagospodarowany. W 1929 r. zrealizowano projekt wspólnego pomnika w kwaterze żołnierzy. Od początku 1932 r., w wyniku porozumienia zawartego pomiędzy gminą wyznaniową, a zarządem bractwa Chewra Kadisza, obowiązki związane z gromadzeniem i zarządzaniem finansami przejęła gmina, a bractwo zajęło się sprawami związanymi z chowaniem zmarłych. Od lat 30. XX w. na obszarze nekropoli prowadzone były prace remontowe. W latach 40. XX w. planowano likwidację kirkutu. Po II wojnie światowej właścicielem cmentarza został Skarb Państwa. Od 1972 r. cmentarz żydowski w Bielsku-Białej, jako cmentarz komunalny przeszedł pod Zarząd Miasta. W 1988 r. kirkut wraz z domem przedpogrzebowym został wpisany do rejestru zabytków. W 1992 r. wojewoda bielski stwierdził nabycie nieruchomości na rzecz miasta Bielsko-Biała. W 1997 r. prawo własności cmentarza zostało zwrócone gminie żydowskiej. W l. 1990-2001 w budynku domu przedpogrzebowego prowadzono prace remontowe.

Opis

Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej zlokalizowany jest w odległości ok. 1,26 km na południowy zachód od centrum miasta, w dzielnicy Aleksandrowice, na terenie lekko opadającym w stronę południową. Główna brama cmentarna usytuowana jest od południa, przy ul. Cieszyńskiej. Od strony północnej teren kirkutu ograniczony jest ul. Marii Konopnickiej. W najbliższym otoczeniu cmentarza znajduje się zabudowa usługowa oraz mieszkaniowa jedno i wielorodzinna. Dodatkowo po stronie południowo zachodniej usytuowany jest teren zieleni. Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 2,32 ha.

Teren cmentarza został podzielony murem na część wschodnią i zachodnią. Większość nagrobków usytuowana jest w części wschodniej, pomiędzy domem przedpogrzebowym, a murem cmentarnym wzdłuż ul. Konopnickiej. Ten fragment założenia posiada układ kwaterowy, z główną aleją podłużną oraz dwoma poprzecznymi. Po stronie południowej zlokalizowana jest główna brama cmentarna oraz dom przedpogrzebowy. Przy wschodniej części muru usytuowana jest kwatera żołnierzy, którzy zginęli w trakcie I wojny światowej. Pochowano tam żołnierzy armii austro-węgierskiej, polskich legionistów oraz kilku rosyjskich jeńców wojennych. Za pomnikiem żołnierzy, we fragmencie północno-wschodnim zlokalizowana jest kwatera dziecięca. Najstarsze nagrobki znajdują się w kwaterze F, położonej w pobliżu ogrodzenia od strony ulicy Marii Konopnickiej. W oddzielonej murem zachodniej części cmentarza usytuowane zostały pochówki oraz pomniki nagrobne przeniesione ze zlikwidowanego cmentarza w Białej. Można przypuszczać, iż w tym miejscu wyznaczono kwaterę dla Żydów ortodoksyjnych. Teren kirkutu ogrodzony jest historycznym murem ceglanym.

Naprzeciwko bramy głównej umiejscowiono budynek domu przedpogrzebowego. Część środkowa obiektu, wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu jest dwukondygnacyjna. Symetrycznie po obu jej stronach znajdują się parterowe skrzydła boczne. Obiekt został zadaszony płaskimi dachami namiotowymi, krytymi blachą. Elewacje zdobią dwubarwne, czerwono-żółte poziome pasy z ceramicznymi detalami. Kolorystyka elewacji stanowiła nawiązanie do budynku nieistniejącej synagogi. Podobną dekoracją charakteryzują się także elewacje dworca kolejowego w Bielsku-Białej. W sali głównej domu przedpogrzebowego znajdują się polichromie stropowe oraz posadzka z dwubarwnej terakoty.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Opr. Ewa Waryś, OT NID w Katowicach, 6-11-2018 r.