Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół parafialny pw. św.św. Jana Chrzciciela i Bartłomieja - Zabytek.pl

kościół parafialny pw. św.św. Jana Chrzciciela i Bartłomieja


kościół koniec XIV w. Kazimierz Dolny

Adres
Kazimierz Dolny, Puławska 2

Lokalizacja
woj. lubelskie, pow. puławski, gm. Kazimierz Dolny - miasto

Kościół należy do najwcześniejszych (1 ćw.XIV w.) murowanych świątyń prawobrzeżnej części  Małopolski, który po przekształceniach w k.

XVI i pocz. XVII w. stanowi klasyczny i jednocześnie najbardziej znany przykład tzw. „renesansu lubelskiego” (lubelski murator pochodzenia włoskiego Jakub Balin) z zachowanym wystrojem i wyposażeniem (w tym organy) z tego okresu. Nie mniej istotną wartością jest kluczowe znaczenie fary w unikatowym układzie urbanistycznym miasteczka i dla całego zespołu architektoniczo-krajobrazowego Kazimierza Dolnego z najbliższą okolicą.  

Historia

Kościół parafialny, najpewniej murowany, istniał w 1325 r. Okryte w nawie fundamenty pierwotnego prezbiterium dowodzą, że kwadratowa nawa była niemal dwukrotnie krótsza od obecnej, a zamknięcie niewielkiego prezbiterium miało kształt półkolisty z parą skarp. Zapewne w następnym stuleciu do prezbiterium dostawiono niezidentyfikowaną obszerną dobudówkę o nieregularnym obrysie, której relikty znaleziono w obrębie obecnego prezbiterium. Po 1530 do ściany fasadowej dostawiono piętrową kruchtę. W l. 1561 i 1585 kościół dwukrotnie płonął. Odbudowę świątyni podjęto w l. 1586-89 – powiększając nawę do obecnych rozmiarów z zachowaniem cech gotyckich (oskarpowanie). Funkcjonowała jako nakryty stropem salowy kościół do 1610 w., w którym podjęto trwającą do 1613 r. zasadniczą przebudowę świątyni, nadając jej obecny, renesansowo-manierystyczny kształt w tzw. typie lubelskim. W trakcie przebudowy nawa została podwyższona o pas górnych okien i przesklepiona, powiększona o nowe, większe, zamknięte półkoliście  prezbiterium. Podwyższono też przybudówkę kruchty przy fasadzie, a całości nadano renesansowo-manierystyczną szatę architektoniczną z dwoma szczytami nawy, ujętymi wolutowymi spływami ze sterczynami w formie obelisków. Dokonał tego lubelski murator Jakub Balin. W l. 1612-1615 do pn. ściany nawy dostawiono podłużną kaplicę Borkowskich, w 1625 r. - kaplicę fundowaną przez miejscowego  kupca Wawrzyńca Górskiego, a w l. 1641 -1650 (ok.) - barokową kaplicę Różańcową vel Królewską (arch. Piotr Likkiel ?).  Kościół częściowo niszczony pożarami w l. 1657, 1707, 1866 i wielokrotnie remontowany. W 1998 r. przeprowadzone zostały badania architektoniczne fary, a w l. 2010 – 2012 kościół poddany został kompleksowemu remontowi i konserwacji – przywrócono dawną kolorystykę wnętrza i elewacji. Wykonane wówczas badania archeologiczne pozwoliły ustalić wielkość pierwszego murowanego kościoła.

Opis

Zespół kościelny usytuowany w dolnej, pd.-zach. partii zbocza Wzgórza Zamkowego w rozwidleniu  dwóch dróg wychodzących z Rynku w kierunku pn. – ul. Puławskiej i Zamkowej. Stanowi jednocześnie architektoniczne zamknięcie zabudowy „wąskiej” (starszej) części kazimierskiego rynku. Kościół w otoczeniu ciasnego, zbliżonego do trójkąta cmentarza przykościelnego. Mur wokół cmentarza po stronie pn.-zach. przerywa ściana przybudówki kruchty kościoła, zaś pd.-zach. wierzchołek obwodu muru wyznacza późnogotycka murowana arkadowa bramka. Prowadzą do niej wprost z ulicy szerokie kamienne schody. Od strony pn.-wsch. wysoki mur oporowy oddziela przykościelny cmentarz od starego cmentarza grzebalnego, zajmującego południowy skłon Wzgórza Zamkowego. Kościół zasadniczo orientowany, o osi skręconej nieco na pd. 

Kościół późnorenesansowy, murowany z wapienia i cegły, pokryty tynkiem. Korpus na rzucie prostokąta, jednonawowy o pięciu przęsłach z dwuprzęsłowym prezbiterium o półkolistym zamknięciu, nieco węższym lecz równym nawie wysokością.  Oskarpowaną nawę poprzedza wysoka, równa z nią przybudówka kruchty przed głównym wejściem do kościoła z parą bocznych ostrołukowych arkad przejścia. Do ściany pd. przylega kopułowa kaplica Górskich, wzniesiona na rzucie kwadratu, otwarta do nawy parą niskich arkad. Do jej wsch. boku dostawiona niewielka kwadratowa kruchta przed bocznym wejściem. Przeciwległa kaplicy Górskich, połączona analogicznie z nawą kaplica Borkowskich  ma kształt prostokąta o dwóch przęsłach. Na jej przedłużeniu od zach. kwadratowe pomieszczenie, obejmuje półcylindryczną klatkę schodową na chór muzyczny i strych, wtopioną w pn. ścianę nawy. Od wsch. do kaplicy przylega większa, nakryta eliptyczną kopułą kaplica zw. Różańcową lub Królewską, połączona z nawą dużą arkadą, wybitą na osi przypory. Za nią obszerna kwadratowa zakrystia, przylegająca do pn. ściany prezbiterium. Dach korpusu dwuspadowy, ujęty dwoma szczytami, na prezbiterium dwuspadowy z wielobocznym zamknięciem nad prezbiterium, kryte dachówką, dachy kaplic i prezbiterium – blachą. 

We wnętrzu boczne ściany nawy podzielone na przęsła szerokimi pilastrami na piedestałach. Trzony pilastrów pokryte malowanymi boniami, doryckie głowice nieco węższe – pod nimi pasy kaneli z reliefowym fryzem z motywem lilii u dołu. Taki sam układ dekoracji powtórzony na ścianie i półfilarach arkady tęczowej. W interkolumniach spłaszczone łuki płytkich ślepych arkad, wsparte bezpośrednio na trzonach pilastrów. Belkowanie nawy pełne z pozornym gierowaniem architrawu i fryzu nad pilastrami, geison gzymsu w formie denticuli. Ten sam profil belkowania w prezbiterium z pełnym gierowaniem nad gęściej rozstawionymi klasycznymi pilastrami o kompozytowych głowicach. Dwie pary niskich arkad do kaplic bocznych z archiwoltami w formie malowanych klińców (odtworzone) – na podłuczach dekorowane pseudokasetonami z listew sztukatorskich. Duża, pojedyncza arkada wejściowa kaplicy Różańcowej ozdobiona jest figuralnym reliefem z aniołami na podłuczu, zaś na frontach węgarów - płyciną dekorowaną roślinnym reliefowym zwisem, archiwoltą i rozbudowanym zwieńczeniem w postaci szerokiej konsoli przekształconej ze skutego pilastra w rozerwany fronton – w nim grupa rzeźbiarska z siedzącą figurą Matki Boskiej Różańcowej w otoczeniu aniołków i pary aniołów na przyczółkach frontonu. Wystrój uzupełnia para reliefowych aniołów podtrzymujących środkową konsolę. Murowana empora chóru muzycznego trójprzęsłowa ma trzy spłaszczone arkady wsparte na dwóch środkowych kolumienkach. Fronty arkad opracowane zostały analogiczne do parzystych wejść kaplic bocznych. Ścianka parapetowa chóru w formie fryzu z konsolkami. Sklepienie nawy kolebkowe z lunetami pokryte jest polichromowaną sieciową dekoracją z listew sztukatorskich z plakietkami w „typie lubelskim” - w lunetach okna. Analogiczne sklepienie znajduje się w prezbiterium. Posadzka nowa, kamienna z dwukolorowych płytek ułożonych w ukośne pasy.

W kaplicy Borkowskich parę arkad wejściowych rozdziela gotycka skarpa, upodobniona do półfilaru wspierającego dwa przęsła sklepienia kolebkowo-krzyżowego z dekoracją sztukatorską w „typie lubelskim”. Jego spływ po stronie pn. spoczywa na dekoracyjnym wsporniku między parą okien. W dolnej strefie ściany zach. zachowane w niszy renesansowe, rzeźbione w wapieniu popiersie kazimierskiego kupca Mikołaja Przybyły.  

Kwadratową w rzucie kaplicę Górskich nakrywa sklepienie żaglaste zwieńczone latarnią. Jego bogatą dekorację sztukatorską ścian tworzą złamane w rogach plastry jońskie o kanelowanych trzonach, rozpięte między nimi ślepe arkady obwiedzione archiwoltą na impostach. Archiwolty dekorowane rozetkami i zwornikami w formie konsolek.  W arkadach pd. i zach. umieszczone duże łukowate okna, we wsch. –blenda. Łuki zdwojonego wejścia podkreślone listwą sztukatorską wchodzącą w strefę narożnych pilastrów, nadwieszonych tu na wolutowych konsolach. Dekorowane kimationem belkowanie gierowane jest nad  narożnymi pilastrami. W strefie sklepienia bogata polichromowana dekoracja z sieci sztukatorskiej i plakietek – w narożach z monogramem IHS w glorii. Ściany tarczowe obwiedzione profilowaną listwą. W nich okulusy – od strony nawy okrągła blenda. Wlot latarni dekorowany festonami i główkami aniołków, wnętrze tamburu podzielone arkadkami z hermowymi pilasterkami, na obrzeżach czaszy dekoracja z główek aniołków, w jej centrum - monogram IHS w promienistej glorii.

Zdjęcie 360°
360°
360°
360°
360°

Wnętrze kaplicy Różańcowej ujęte czterema parami kolumn jońskich na niskich piedestałach stojących wzdłużnie w rogach prostokątnego korpusu. Spoczywają na nich mocno wyłamane narożne odcinki belkowania, obiegającego wnętrze. Są one podparciem dla czterech szerokich przyściennych gurtów z pendentywami połączonych górą pierścieniem mniejszego belkowania o profilu analogicznym do głównego belowania – na nim spoczywa gładka czasza eliptycznej kopuły z latarnią. Wnętrze latarni w pełni przeszklone, czasza latarni gładka. Trzony kolumn ozdobione pod głowicami ornamentem lambrekinowym, woluty głowic ciasno zwinięte. Fronty gurtów ozdobione profilem archiwolty, podłucza arkad wypełnia reliefowa dekoracja kandelabrową z postaciami aniołów. W dole pendentywów polichromowane figury aniołów. Ściana ołtarzowa pogłębiona szeroką arkadową wnęką obwiedzioną archiwoltą. Na ścianach bocznych dwie duże prostokątne bordiury z roślinną plecionką i małżowinowo-chrząstkowymi aplikacjami – w polach dwa barokowe malowidła ze scenami wstawiennictwa MB. Światło gurtu nad ołtarzem (strona pn.) w całości wypełnione oknem o drobnych podziałach, w pozostałych polach pod gurtami analogiczne okna iluzjonistyczne. W pendentywach malowane postacie ewangelistów, na czaszy kopuły – grający aniołowie, w latarni (rekonstrukcja) -  postać Boga Ojca. 

Elewacje korpusu kościoła podzielone są wysokimi skarpami, przechodzącymi  w pilastry z korynckimi głowicami. Ściany posadowione na niskim, kamiennym cokole zakończonym profilem bazy. Ściana fasadowa, zakończoną wysokim szczytem, flankuje ukośna skarpa przy pd.-zach. narożniku. Część środkową zajmuje czterokondygnacyjna dobudówka kruchty-dzwonnicy, łącząca się z głównym  gzymsem fasady i kościoła. Jej narożniki pokryte są boniowaniem. Dół kruchty otwarty na przestrzał parą ostrołukowych otworów w ścianach bocznych. W przejściu w ścianie fasady znajduje się kamienny gotycki portal głównego wejścia z drewnianymi dwuskrzydłowymi drzwiami zdobionymi arabeską, w dwóch dolnych kwaterach i gwiazdami z hierogramami Chrystusa i Maryi. Ściany boczne bez podziałów na kondygnacje, ściana frontowa z dwiema odsadzkami na wysokości pierwszej kondygnacji i w połowie wysokości ściany. Drugą kondygnację wyznaczają dwie łukowate blendy na ścianie pn., prostokątne okno pomieszczenia nad przejściem na osi ściany zach. i prostokątna blenda w kamiennym obramieniu na ścianie pd.  Nad nią analogiczna blenda wyższej kondygnacji o okrągły otwór z tarczą zegara. Ostatnią kondygnację tworzą trzy arkadowe otwory dzwonnicy rozmieszczone na osiach boków dobudówki. W zwieńczeniu pełne belkowanie  z gładkim, ozdobionym namalowaną plecionką fryzem i ozdobnym gzymsem z kimationem jońskim i ząbkowaniem w miejscu geisonu. Takie samo belkowanie na ścianie fasadowej, zwieńczonej trójkondygnacyjnym szczytem podzielonym belkowaniami na kondygnacje z ramowo-lizenową artykulacją poziomów, ujętych parami manierystycznych wolut i sterczyn. Skrajne pola dolnych poziomów z konchowymi niszami w obramieniach. Fryzy belkowań zdobione płycinami przedzielonych wolutowymi konsolkami. Górna kondygnacja szczytu jednoosiowa z analogiczną niszą, zakończona trójkątnym frontonem. 

Elewacja pd. o dwóch kondygnacjach okien – trzy dolne okna wysokie, rozglifione, z częściowo zachowanym ostrołukiem (zaślepione dołem okno od zach.), górą pięć okien prostokątnych w wąskich profilowanych kamiennych ościeżach. Ściana  podzielona gotyckimi skarpami, zakończonymi górą fragmentami korynckich pilastrów. Belkowanie główne powtarza profil z fasady, wzbogacony o sekwencję płycin z dekoracją okuciową – w nieparzystych płycinach okrągłe otwory świetlików. Takie samo belkowanie,  pilastry i górny pas okien zdobią górną partię elewację pn. korpusu. Środkową część elewacji pd. przesłania kaplica Górskich nakryta dachem brogowym z wyrastającą na środku murowaną latarnią.  Niską dobudówkę kruchty pd., kryjącą wczesnorenesansowy, obwiedziony boniami portal bocznego wejścia, nakrywa dach pulpitowy. 

Frontową (pd.) ścianę kaplicy Górskich ujmuje para szerokich, narożnych pilastrów kompozytowych o spłaszczonych głowicach i z kanelurami na dolnej partii trzonów. U dołu ściany pas cokołu, w górnej – pas wydzielony listwą astragalu głowic. Nad nim podkreślony szeroką tenią gierowany fryz z tryglifami ozdobionymi festonem nad pilastrami i ornamentem zwijanym (rollwerkowym) w interkolumnium, rozdzielonych okulusem w kwadratowym obramieniu o czterech uszakach. Na osi ściany duże, zamknięte półkoliście okno w plastycznej oprawie w formie manierystycznej edykuły z parą pilastrów hermowych. Łączy je fryz w formie szerokiego kimationu lesbijskiego. Na nim rollwerkowe zwieńczenie z okrągłym kartuszem na osi z gmerkiem Górskiego. Analogiczne okno na ścianie zach. kaplicy z powtórzoną dekoracją architektoniczna ściany przy skrajnym narożniku. Dach kaplicy brogowy, zwieńczony ośmioboczną latarnią, nakryta cebulastą kopułką. Cztery boki w formie arkadek z przeźroczami, węższe boki na osiach diagonalnych z konchowymi niszami. Naroża ozdobione hermowymi  pilasterkami.    

Elewacje prezbiterium wraz z półkolistym zamknięciem bez podziałów pionowych, z podłużnymi oknami na czterech osiach w strefie dolnej i prostokątnymi w strefie górnej, rozdzielonymi prostym gzymsem kordonowym, najniższą strefę cokołu oddziela niewielki gzyms z konsolkami. W zwieńczeniu pełne belkowanie  z fryzem konsolkowym. Część pd. wsch. elewacji prezbiterium częściowo przykryta parterową zakrystią z pulpitowym dachem – nad nim widoczne dwa górne okna prezbiterium. Dwie ściany zakrystii dwuosiowe z podziałem ramowo-lizenowym o boniowanych lizenach, zakończone gzymsem. W ścianie pn. dwa prostokątne okna w kamiennych renesansowych obramieniach,  pojedyncze okno  w ścianie wsch. Powyżej trójkątny półszczyt z okulusem w boniowanym obramieniu. 

Dolną partię elewacji pn. korpusu zajmuje zwarty zespół przybudówek. Ponad nim  górne okna nawy. Ciąg przybudówek otwiera od wsch. masywna bryła kopułowej kaplicy Różańcowej z dużym półkolistym oknem w górnej partii ściany, zakończona częściowo pogrążoną w dachu kopułą z kolumnową latarnią. Za kaplicą niższa, nakryta wspólnym dachem pulpitowym wydłużona dobudówka kaplicy Borkowskich o dwóch prostokątnych oknach w kamiennych obramieniach i bezokienny składzik. Podział elewacji regularny za pomocą lizen z narożną skarpą. W skrajnej partii składziku półcylindryczna klatka schodowa, sięgająca gzymsu korpusu. 

Wyposażenie kościoła stanowi: w prezbiterium - architektoniczny barokowy ołtarz główny z ok. poł. XVII w. z obrazem męczeństwa św. Bartłomieja (2 poł. XIX w.), renesansowe stalle (ok. 1625 r.), renesansowa intarsjowana ambona (1615) z baldachimem, wtórnie zwieńczonym figuralnymi symbolami czterech ewangelistów (rzeźba rokokowa – ok. poł. XVIII w.).  W nawie dwa manierystyczne ołtarze boczne (l. 20. XVII w.), organy z manierystycznym (styl flamandzki) prospektem z datą 1620, kamienna (wapień) chrzcielnica z wyrytą datą 1587 (warsztat Santi Gucciego), w kaplicy Górskich - renesansowo-manierystyczny ołtarz architektoniczny z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem (2 poł. XVI w.) oraz ikoną Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (XIX/XX w.).

Zwiedzanie kościoła możliwe w ciągu dnia między nabożeństwami. 

Oprac. Roman Zwierzchowski, OT NID w Lublinie, 16.01.2018 r. 

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: gotycki

Materiał budowy:  kamienne

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_06_BK.11315, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_06_BK.346525