Należy do najokazalszych gotyckich budowli obronnych w miastach północnej części regionu zachodniopomorskiego. 

Historia

Już w IX w. powstał w Kamieniu Pomorskim gród obronny plemienia Wolinian, usytuowany na wzniesieniu w okolicy kościoła NMP. Gród oraz podgrodzie otoczone były wałem ziemnym, wzmocnionym drewniana konstrukcja rusztową oraz oblicowanym kamieniami. Ważnym elementem systemu obronnego były już wówczas bramy. W 1176 r. książę Kazimierz I przeniósł z Wolina do Kamienia siedzibę biskupstwa pomorskiego. Wkrótce potem rozpoczęto budowę katedry, wokół której powstało odrębne osiedle. W 1274 r. książę Barnim I lokował Kamień na prawie lubeckim. W przywileju lokacyjnym wspomina się o otoczeniu miasta murem i palisadą, jednak ze względu na słabość ekonomiczna miasto pozostawało przez długi czas słabo ufortyfikowane. W 1308 r. nie było ono w stanie obronić się przed najazdem Brandenburczyków, którzy zniszczyli zarówno miasto jak i osiedle katedralne. W odpowiedzi na ten atak, książęta Warcisław IV i Bogusław IV zalecili kanonikom otoczenie ich osiedla murem i fosą, obiecując przy tym swą pomoc.

Wkrótce rozpoczęto budowę ceglano kamiennych murów z basztami i dwiema bramami, które usytuowano w miejscu bram z okresu przedlokacyjnego. Jedna z nich prowadziła w kierunku wschodnim, do Kołobrzegu, druga – na zachód do Wolina. Brama Wolińska wzniesiona została ok. połowy XIV w. z inicjatywy biskupa kamieńskiego Fryderyka von Eickstädt. Określana była również jako „Bautor”, czyli Brama Rolników (od cechu rolników – Bauleute, którym powierzono obronę odcinka murów i pieczę nad bramą) oraz „Swinetor” (od rzeki Świny, w której stronę biegł trakt woliński). Średniowieczna brama była dwukondygnacyjnym budynkiem z przejazdem w przyziemiu i z położoną nad nim kondygnacja strażniczą, zwieńczoną niegdyś ozdobnymi maswerkowymi szczytami. Z boku przejazdu bramnego usytuowana została broniąca go baszta. Powstała ona w dwóch etapach – w XIV w. wzniesiono dolną czworoboczną część z platformą zwieńczoną blankami, zapewne w wieku XV – górną, cylindryczną część zwieńczoną blankami i ceglanym hełmem w formie stożka. W 1691 r. brama uległa gruntownej przebudowie. W wyniku prac prowadzonych pod kierunkiem mistrz murarskiego Johanna Wilcke nadbudowano drugą kondygnację nad przejazdem, rozbierając przy tym ozdobne gotyckie szczyty. Bramę nakryto przy tym trójspadowym dachem. W 1. Poł. XIX w. rozebrano większą część murów miejskich, pozostawiając jednak Bramę Wolińską. W latach 1854-1855 dobudowano schody od strony wschodniej oaz odnowiono przypory. W latach 1893-1894 nakryto basztę nowym zwieńczeniem, wybito okna w pomieszczeniach na piętrze nad bramą, przebudowano częściowo wnętrze, otwierając przejście pomiędzy basztą a pomieszczeniem nad bramą, założono nowy strop nad przejazdem. Podczas działań wojennych w 1945 r. brama została uszkodzona. Odbudowana w latach 1962-1964 mieściła schronisko turystyczne. Obecnie od 2001 r. jest siedzibą prywatnego Muzeum Kamieni należącego do rodziny Sokołowskich.

Opis

Brama Wolińska należy obecnie do nielicznych pozostałości średniowiecznego systemu obronnego kamienia Pomorskiego. Położona na zachodnim krańcu Starego Miasta, stanowiła zamknięcie dwóch wzdłużnych osi wrzecionowatego założenia urbanistycznego, zbiegających się niegdyś na wschód od Bramy Wolińskiej i na zachód od położonej na przeciwległym krańcu miasta Bramy Katedralnej, prowadzącej na teren osiedla katedralnego. Obecnie pozostałości murów miejskich zachowały się tylko od strony północnej, tj. od Zalewu Kamieńskiego, gdzie podstawa dawnego muru obronnego pełni zarazem funkcję muru oporowego.

Zespół bramny składa się z właściwej, prostokątnej w rzucie bramy z przejazdem oraz z przylegającej do niej z boku baszty na rzucie kwadratu o boku dłuższym od bramy właściwej. Układ ten widoczny jest w bryle budowli, złożonej z trójkondygnacyjnej części bramnej, nakrytej trójspadowym dachem oraz ze znacznie od niej wyższej baszty o dolnej, prostopadłościennej części sięgającej powyżej kalenicy dachu bramy oraz z walcowatej części górnej, zwieńczonej stożkowym hełmem. Ściany obu członów baszty zwieńczone są blankami. Zarówno brama, jak i baszta są budowlami wzniesionymi z cegły gotyckiej, graniasta część baszty – dołem w wątku wendyjskim, górą, mniej więcej od połowy wysokości w wątku gotyckim. Obie elewacje części bramnej, nad ostrołukowo zamkniętym przejazdem podzielone zostały na wysokości obu wyższych kondygnacji wysmukłymi blendami. Elewacja zewnętrzna ujęta została z boku rodzajem przypory zdobionej ostrołukowymi blendami i zwieńczonej blankami. Nad przejazdem rozmieszczono trójkę blend zamkniętych łukiem pełnym i przedzielonych wąskim ceglanym pasem w połowie wysokości. Bezpośrednio nad dwoma wąskimi oknami I piętra, zamkniętymi łukiem dwuspadowym zachowały się ceglane ozdobne wimpergi. Elewacja od strony miasta podzielona jest trzema parami wąskich, półkoliście zamkniętych blend, mieszczących się wewnątrz szerszych blend zamkniętych łukiem odcinkowym. Skromna dekoracja baszty skupiona jest w elewacji zewnętrznej. Lico dolnej graniastej części urozmaicone jest dużą kwadratową płyciną, w której po 1945 r. umieszczono kartusz z godłami Polski i Pomorza – orłem piastowskim i gryfem pomorskim. W kształt blanków wieńczących od strony przedpola dolną część bramy wpisano małe, półkoliście zamknięte blendy. Wnętrze obu kondygnacji powyżej przejazdu mieści obecnie ekspozycję Muzeum Kamieni. 

Brama i mury dostępne bez ograniczeń, wnętrze bramy – w godzinach otwarcia muzeum.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 09-05-2018 r.