Historia

Stary Sącz należy do najstarszych miast Małopolski. Lokowany był pomiędzy 1268 a 1273 rokiem. Drogą zapisu Bolesława Wstydliwego miejscowość została własnością węgierskiej księżnej Kingi. Miasto powstało na planie typu owalnicowego z kościołem pośrodku. Najważniejszymi punktami założenia był inkastelowany klasztor Klarysek i prawdopodobnie również obronny zespół klasztorny Franciszkanów, ufundowane w 1280 r. przez księżną. Do zachowanych elementów najstarszej fazy rozwojowej należą m.in. fragmenty owalnicy w południowej części miasta, relikty pierwotnego układu działek, usytuowanie kościoła parafialnego oraz klasztoru Klarysek i teren d. zabudowy klasztoru Franciszkanów. Założenie owalnicowe w północnej części miasta zostało zatarte przez wprowadzenie układu szachownicowego w czasie powtórnej lokacji na prawie magdeburskim w 1357 r. Centrum tego układu stanowił prostokątny rynek z ratuszem i siecią ulic wydzielających bloki zabudowy, ogrody i pola uprawne. Po przyłączeniu Starego Sącza w 1770 r. do monarchii austriackiej decyzją cesarza Józefa II odebrano klaryskom władztwo nad miastem i okolicznymi wsiami. W 1782 r. kasacji uległy również oba klasztory. Męski klasztor nie podniósł się już nigdy, Klaryski przetrwały do dnia dzisiejszego. W tym okresie średniowieczny układ przestrzenny uległ niewielkim przekształceniom poprzez wprowadzenie racjonalistycznie rozplanowanej zabudowy lokalizowanej na terenach zlikwidowanych majątków kościelnych.

Opis

W Starym Sączu zachowały się liczne zespoły i obiekty zabytkowe. Obok zespołu klasztornego Klarysek i kościoła parafialnego pw. św. Elżbiety, dominujących w krajobrazie miasta, są to liczne domy mieszkalne wypełniające średniowieczne układy urbanistyczne centrum oraz późnośredniowiecznych i nowożytnych przedmieść. Wiele domów pochodzi z XVIII, XIX i z pocz. XX w. Najciekawsze z nich tworzą zabudowę pierzei rynkowych. Wzniesione zostały po pożarze miasta w 1795 r., często z wykorzystaniem starszych piwnic. Są to budynki murowane, parterowe, trzytraktowe, z przejazdowymi sieniami, kryte dachami czterospadowymi lub łamanymi, niekiedy z podcieniami. Wśród tych obiektów wyróżnia się „Dom na Dołkach” z XVII w., przebudowany w 1795 r., w którym mieści się Muzeum Regionalne. Cały plac rynkowy jest wybrukowany. Specyficzny charakter ulic miasteczka tworzą ich długie ciągi o zwartej parterowej zabudowie z XIX w. Wiele budynków zachowało łamane dachy, szczyciki o falistych wykrojach, półkoliste zamknięte bramy wjazdowe, starą stolarkę oraz ozdoby ceramiczne. Na ul. Bandurskiego zachowały się domy wchodzące niegdyś w skład kolonii niemieckiej założonej w k. XVIII w. Z początku XX w. pochodzi kilka murowanych, piętrowych budynków projektowanych przez architektów z Nowego Sącza. Kościół pw. św. Elżbiety wzniesiony został prawdopodobnie w 2. poł. XIV i w XV w., po pożarze w 1649 r. został odbudowywany w barokowym kształcie, ale zachował swój gotycki charakter. Jest to świątynia murowana, jednonawowa, z niezwykle pięknym, cennym i bogatym, barokowym wyposażeniem. Zespół klasztorny zlokalizowany na skarpie nad dawnym korytem Popradu, otoczony jest średniowiecznym, kamiennym murem obronnym z basztą z XVII w. W jego skład wchodzi m.in. murowany, gotycki kościół pw. św. Trójcy, ze wspaniałym, pełnym przepychu, barokowym wyposażeniem z XVII w. Ważnym elementem historycznego układu przestrzennego miasta jest stary cmentarz parafialny założony w 1783 r. z murowanym kościołem św. Rocha z lat 1643-1644. W pobliżu rynku stoi budynek synagogi z 1906 r. Zachowały się także pozostałości byłego klasztoru Franciszkanów (ob. szkoła) i okazały budynek d. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” z 1910 r. Na terenie Starego Sącza znajduje się kilka ciekawych kapliczek przydrożnych z XVIII-XIX w. Najczęściej odwiedzana jest kapliczka św. Kingi ze źródełkiem, którego woda ma podobno cudowne właściwości. Najnowszym elementem w układzie przestrzennym miejscowości jest ołtarz papieski, ustawiony na starosądeckich błoniach. Tutaj 16.06.1999 r. papież Jan Paweł II odprawił nabożeństwo i kanonizował bł. Kingę. Ołtarz został zachowany, a błonia wokół niego są miejscem spotkań religijnych.

Zabytki dostępne.

Oprac. Tadeusz Śledzikowski, OT NID w Krakowie, 07-01-2019 r.