Historia

Kościół parafialny pw. św. Jerzego wzmiankowany był w dokumentach po raz pierwszy w 1258 r., kiedy to wymieniony został dzierżoniowski proboszcz Henryk. Budowla została wzniesiona zapewne około 1220-40 r. Pierwotna budowla wzniesiona została z kamienia łamanego, na planie zbliżonym do kwadratu, zapewne w układzie halowym, trójnawowym, z prosto zamkniętym, niewielkim prezbiterium, nakryta płaskim stropem, z dwuspadowym dachem. Zarys pierwotnego kościoła jest częściowo czytelny w obecnej budowli; zachowana jest w dużej części jego kamienna, zachodnia fasada. W drugiej tercji XIII w. kościół był gruntownie przebudowany przez joannitów, którzy otrzymali prawo do kościoła z rąk księcia Bolka II świdnicko-jaworskiego w 1338 r. W czasie XIV-wiecznej przebudowy prowadzonej przez joannitów dobudowane zostało wydłużone, wzniesione z cegły, prezbiterium, korpus poszerzono, nadając mu kształt bazylikowy. Nawy boczne nakryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Z czasu rozbudowy pochodzi też wieża kościoła (wznoszona etapami, ukończona w 2. poł. XVI w.). Kolejna istotna rozbudowa kościoła prowadzona była po przejęciu świątyni przez gminę protestancką (protestanci posiadali kościół w latach 1555-1635). W latach 1555-56 pracami przy kościele kierował zapewne Lucas Schleierweber ze Świdnicy; prace kontynuowano w 2. poł. XVI w. Wówczas m.in. podwyższono nawę główną i prezbiterium, ponad którymi założono sklepienia sieciowe oraz wzniesiono zachodni szczyt a latach 1587-1588, została podwyższona wieża, którą zwieńczono balustradą i nakryto nowym hełmem. Prace przy kruchcie, powiększeniu kościoła o drugą, zewnętrzną nawę południową oraz przy wieży prowadził mistrz murarski z Legnicy Balthasar Jetzsch (Jentsch). On też wykonał w latach 1585-1586 we wnętrzu kościoła drewnianą emporę zwaną emporą szkolną. Kolejne prace modernizacyjne przeprowadzono w XIX w. i na pocz. XX w.; w okresie powojennym kościół remontowano w latach 1962-68, 1973-75, 1990-91; w 2007 r. remontowano dach kościoła.

Opis

Kościół parafialny pw. św. Jerzego usytuowany jest w południowej części układu historycznego miasta; powstał zapewne jeszcze w okresie przedlokacyjnym, przed wytyczeniem regularnego układu miejskiego. Obecna świątynia to budowla halowa, czteronawowa, oskarpowana. Korpus kościoła nakryty dachem dwuspadowym, ponad nawami bocznymi – jednospadowymi, prezbiterium – wielospadowym; pomiędzy nawą a prezbiterium znajduje się sygnaturka. W północno zachodnie naroże korpusu wtopiona jest kwadratowa wieża, przechodząca w ośmiobok, nakryta dwuprześwitowym hełmem. Fasada (elewacja zachodnia) – z widocznym obrysem pierwotnej ściany zachodniej romańskiego kościoła – zwieńczona jest schodkowym szczytem, w którego polu znajdują się dwa poziomy tynkowanych blend (w dolnej części o wykroju tzw. „oślich grzbietów”, w górnej – o wykroju ostrołucznym) oraz z ażurowo opracowanymi sterczynami. W fasadzie znajduje się kamienny, opracowany uskokowo portal wejścia głównego, dwufazowy, z XIII- i XIV-wiecznej fazy budowy kościoła. Pozostałe elewacje na kamiennym cokole, artykułowane są smukłymi, zamkniętymi łukiem ostrym, oknami. Nawa główna jest trójprzęsłowa, nakryta żebrowym sklepieniem sieciowym. Do niej od południa przylegają dwie nawy boczne (północna sklepiona krzyżowo-żebrowo, południowa – sklepieniem przeskokowym – siedmiopolowym). Północna nawa nakryta jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym – w jej zachodnim przęśle wtopiona kwadratowa wieża, której przyziemie otwarte jest do wnętrza szerokimi arkadami w dwóch kondygnacjach. Od wschodu do korpusu przylega dwuprzęsłowe prezbiterium, zamknięte pięciobocznie, nakryte sklepieniem gwiaździstym. Do prezbiterium od południa dobudowana jest zakrystia i położona nad nią sala dawnego skarbca czy biblioteki. Filary międzynawowe są ośmioboczne, pomiędzy nimi rozpięto ostrołuczne arkady. W części zachodniej kościoła oraz ponad wewnętrzną nawą południową wbudowana została drewniana empora z kasetonowym stropem pokrytym rzeźbioną dekoracją okuciowo-zawijaną oraz polichromią. Empora wykonana została w latach 1585-86, autorstwa stolarza Balthasara Jentscha i malarza Paula Jucha. 

Najważniejsze elementy wyposażenia kościoła: Drewniana i polichromowana, wielokondygnacyjna nastawa ołtarza głównego ze sceną Ukrzyżowania Chrystusa w polu głównym z 1615 (jeden z największych ołtarzy protestanckich na Śląsku, dzieło rzeźbiarza Jonasa Grünberga, malarza Ambrosiusa Jacoba i stolarza Hansa Leibelta), uzupełniona o architektoniczno-rzeźbiarskie skrzydła w 1719 r. Ołtarze boczne: Św. Krzyża, św. Anny (przed 1715 r.), św. Jerzego (Czternastu Wspomożycieli), św. Wawrzyńca (po 1715 r.), Najświętszego Serca Jezusa, Ukrzyżowania (ok. 1720 r.). Manierystyczna ambona z 1609 r., wykonana przez rzeźbiarza Johanna Hase i współpracowników.  Liczne pomniki nagrobne, kamienne epitafia (XVI-XIX w.).

Zabytek dostępny.

Oprac. Bogna Oszczanowska, OT NID we Wrocławiu, 27.03.2017 r.