Jest interesującym przykładem budowli wzniesionej w charakterystycznych dla końca XIX i początku XX w. formach północnego neorenesansu.

Historia

Gmach Archiwum Państwowego w Szczecinie wzniesiony został w latach 1899-1900. Wcześniej akta archiwalne przechowywane były w Zamku Książąt Pomorskich – od 1824 r. na 1 piętrze skrzydła menniczego, a od 1875 r. na parterze skrzydła południowego. Decyzja o budowie samodzielnej siedziby pomorskiego archiwum prowincjonalnego zapadła w 1892 r. Początkowo dyrektor szczecińskiego archiwum Gottfried von Bülow zainteresowany był pozyskaniem pod budowę nowego gmachu terenu naprzeciwko kościoła św. Piotra i Pawła. Z lokalizacji tej jednak zrezygnowano, prawdopodobnie ze względu na zbyt duży koszt zakupu działki. W 1893 r. władze prowincji pomorskiej poszukiwały  terenu pod budowę siedzib trzech ważnych instytucji – Urzędu Miar i Wag, Banku Rentowego Prowincji Pomorze, Szleswik-Holsztyn i Księstwa Lauenburg oraz Archiwum Państwowego. Wybrano trzy nowo wytyczone parcele na terenie dawnego Fortu Wilhelma, ograniczone obecnymi ulicami: Kaszubską, Edmunda Bałuki, św. Wojciecha i Jagiellońską oraz placem Lotników. W listopadzie 1896 r. parcele te nabył Skarb Państwa Rzeszy, reprezentowany przez Rejencję w Szczecinie, odkupując je od Komisji Rzeszy ds. Szczecińskich Terenów Pofortecznych za sumę 130 tys. marek.

Prace projektowe przy nowym gmachu archiwum rozpoczęto w 1895 r. Prowadzone one były wspólnie przez Ministerstwo Robót Publicznych w Berlinie oraz lokalną administrację budowlaną. Stosowny projekt wykonali architekt Thür i powiatowy inspektor budowlany Mannsdorf. W latach 1895-1898 powstały aż cztery wersje projektu, co wpłynęło na dalsze opóźnienie budowy. W rezultacie do prac budowlanych przystąpiono dopiero w lipcu 1899 r. W kwietniu 1900 r. budynki gotowe były w stanie surowym. Odbioru końcowego dokonano w grudniu 1900 r. 15 marca 1901 r. odbyło się oficjalne przekazanie gmachu użytkownikowi. Rozpoczęte w lutym 1901 r. przewożenie archiwaliów z Zamku do nowych pomieszczeń trwało trzy miesiące, już jednak od połowy marca 1901 r. udostępniano zbiory korzystającym.  

Nowy gmach był jednym z pierwszych w ówczesnych Niemczech budynków archiwalnych, zaprojektowanych i wzniesionych w tzw. systemie rozdzielnym, t.j. składał się z dwóch budynków – administracyjnego i magazynowego, skomunikowanych jedynie łącznikiem. Rozwiązanie takie było nie tylko funkcjonalne, ale zapewniało maksymalne bezpieczeństwo pożarowe. Dwukondygnacyjny budynek administracyjny mieścił w swym wnętrzu na parterze m.in. portiernię, mieszkanie dozorcy, oraz pakownię z przyległym pokojem dyspozycyjnym, na piętrze – sekretariat, gabinet dyrektora, pokoje archiwistów, czytelnię, bibliotekę. W budynku magazynowym konstrukcję stropów i więźbę dachową wykonano z żelaza, co pozwoliło wyeliminować do maksimum niebezpieczeństwo pożaru. W każdej z sal wspomnianego sześciokondygnacyjnego budynku magazynowego ustawiono 38 drewnianych regałów na akta (17 podwójnych i 4 pojedyncze), stwarzając możliwość przyjęcia po 1231,2 metry bieżące akt w jednej sali (co dawało łącznie 7.387,2 metry bieżące). Budynki wyposażone zostały w instalacje wodno-kanalizacyjną, gazową do oświetlania wnętrz oraz w nowoczesne na owe czasy centralne ogrzewanie. W budynku administracyjnym było to parowe ogrzewanie niskociśnieniowe, w magazynie archiwaliów – nawiew ciepłego powietrza. Jedynie w mieszkaniu dozorcy zbudowano piece kaflowe. W 1914 r. doprowadzono do budynków instalację elektryczną, co pozwoliło na oświetlenie również pomieszczeń magazynowych, które dotychczas były – ze względu na zagrożenie pożarem – pozbawione sztucznego światła. W latach 1937-1938 adaptowano poddasze budynku administracyjnego na pomieszczenia biurowe. We wrześniu 1942 r., wobec zagrożenia nalotami alianckimi rozpoczęto ewakuację zbiorów archiwalnych. Do jesieni 1944 r. wywieziono ok. 80 proc. zasobu, umieszczając jego części w 15 różnych miejscowościach na terenie całej prowincji pomorskiej. W styczniu 1944 r. podczas jednego z nalotów spłonął dach budynku administracyjnego, w całości jednak ocalał budynek magazynowy.   

1 sierpnia 1945 r. rozpoczęła swą działalność w Szczecinie polska służba archiwalna. Kierownictwo placówki objął Bolesław Tuhan-Taurogiński, przedwojenny archiwista, opiekun zbioru Radziwiłłów, który podjął trud gromadzenia rozproszonego zasobu. Do końca lat 40. XX w. uporano się z usunięciem zniszczeń wojennych. W końcu lat 70. XX w. przekształcono jedną z sal magazynowych w pomieszczenia dla archiwistów, a w końcu następnej dekady adaptowano strych budynku magazynowego na pomieszczenia do przechowywania archiwaliów. W latach 1999-2007 wykonano gruntowny remont budynków – wymieniono instalacje i pokrycie dachów, odnowiono elewacje, stylowe ogrodzenie i wnętrza obu gmachów. W okresie powojennym wydatnie wzrosły zbiory archiwum. Według ewidencji na koniec 2016 r. stan zasobu wynosił 2339 zespołów archiwalnych, które zawierały 1.072.293 jednostek archiwalnych mierzących łącznie 12.021 m. b.

Opis

Zespół budynków Archiwum Państwowego usytuowany jest w dziewiętnastowiecznym centrum Szczecina, na narożniku ulic św. Wojciecha od zachodu i Jagiellońskiej od północy, nieco na zachód od placu Lotników. Złożony jest z dwóch skomunikowanych łącznikiem budynków – administracyjnego od  ul. Jagiellońskiej i magazynowego od ul. św. Wojciecha. Reprezentacyjna elewacja frontowa budynku administracyjnego wychodzi w kierunku północnym, główny wjazd na teren zespołu usytuowany jest od strony zachodniej i prowadzi pomiędzy oboma budynkami na położone za nimi podwórze.  

Zespół utrzymany jest w formach północnego neorenesansu. Oba budynki założone zostały na rzucie prostokąta – budynek administracyjny – z płytkim ryzalitem środkowym w elewacji frontowej, budynek magazynowy – z wydatnym ryzalitem klatki schodowej przy północnej elewacji szczytowej. Oba człony zespołu podpiwniczone, nakryte wysokimi dachami dwuspadowymi. Budynek administracyjny dwukondygnacyjny, z osobnym, dwuspadowym dachem nad ryzalitem frontowym, budynek magazynowy podzielony na sześć niskich kondygnacji liczących po 2,50 m. Łącznik pomiędzy obiema częściami zespołu przerzucony na wysokości piętra budynku administracyjnego, wsparty na sklepieniu odcinkowym.

Budynki murowane z cegły, o elewacjach oblicowanych cegłą klinkierową i ozdobionych detalem z piaskowca. W budynku administracyjnym w korytarzach sklepienia krzyżowe. Stropy i więźba dachowa budynku magazynowego wykonane w konstrukcji żelaznej, schody w obu częściach zespołu – złożone są ze stopni granitowych. Dach obu budynków kryty dachówką karpiówką.  

Elewacje od strony ulic z wydzielonym, granitowym cokołem, parter budynku administracyjnego i dolna partia elewacji części magazynowej oddzielone gzymsem od wyższych kondygnacji, dłuższe elewacje obu budynków zwieńczone gzymsem podokapowym. Otwory okienne obu części zespołu zamknięte łukami odcinkowymi. Fasada budynku administracyjnego symetryczna, ze środkowym ryzalitem pośrodku którego usytuowany portal głównego wejścia – neorenesansowy, zamknięty łukiem pełnym, o rozglifionych ościeżach z wyodrębnioną, zdobioną ornamentem strefą impostową oraz ozdobnym kluczem w łuku. Piętro ryzalitu podzielone wysokimi, wąskimi otworami okiennymi doświetlającymi m.in. klatkę schodową. W parapecie okien 1. piętra duża ozdobna kamienna tablica z napisem „ARCHIWUM PAŃSTWOWE”. Ościeża okien parteru i 1. piętra ryzalitu podkreślone pojedynczymi ciosami kamienia, pozostałe okna piętra ujęte w kamienne profilowane obramienia. W szczycie ryzalitu dwie blendy zamknięte łukami odcinkowymi oraz okno ujęte w bogato ukształtowane obramienie, o rozbudowanym zwieńczeniu, w którym wtórnie umieszczony orzeł polski. Szczyt zwieńczony czterema sterczynami o wierzchołkach obficie zdobionych elementami rzeźbiarskimi. Podobnie rozwiązane szczyty elewacji bocznych, z których każdy artykułowany trzema blendami – dwiema pojedynczymi i jedną szerszą zamknięta bliźnimi łukami. Na wschodniej elewacji szczytowej na wysokości 1. piętra umieszczona pomiędzy dwoma oknami ozdobna tablica z napisem „Archiwum Państwowe”. W zwieńczeniu tablicy trójkątny naczółek z głową wąsatego mężczyzny.

Dłuższe elewacje budynku magazynowego podzielono wąskimi, zamkniętymi łukiem odcinkowym wnękami, w których osadzono okna poszczególnych kondygnacji – dwóch w dolnej strefie poniżej gzymsu kordonowego, trzech powyżej tego gzymsu  i jednej – w górnej strefie oddzielonej kolejnym gzymsem. Co drugą parę wnęk mieszczących okna dwóch dolnych kondygnacji oddzielono okrągłą blendą. Wnęki powyżej dolnego gzymsu zgrupowano po trzy tworząc odmienny niż w dolnej strefie, rytmiczny, wyraźnie wertykalny układ. W elewacji frontowej i elewacjach bocznych ościeża wnęk i okien urozmaicono wstawkami z ciosów kamiennych. Boczne elewacje budynku – północna ze środkowym ryzalitem klatki schodowej, południowa z otworami okiennymi w jednej osi – zwieńczone szczytami o części środkowej wyodrębnionej w pionie czterema smukłymi wąskimi blendami i zamkniętej od góry rodzajem attyki z dwiema sterczynkami po bokach. Wnętrze budynku administracyjnego dwu-, dwu- i pół oraz trzytraktowe. Na parterze od strony zachodniej usytuowana duża sala konferencyjna. Pośrodku tylnego traktu klatka schodowa z kutą w metalu, ozdobną balustradą. Na 1. piętrze sekretariat, gabinet dyrektora, pracownia naukowa (tj. czytelnia akt), biblioteka z oryginalnymi metalowymi regałami usytuowanymi na dwóch kondygnacjach oraz pokoje archiwistów. Na poddaszu – pomieszczenia biurowe. W części magazynowej duże sale z regałami do przechowywania akt, a w jednej z sześciu kondygnacji – wtórnie umieszczone pokoje archiwistów.                

Obiekt dostępny w godzinach pracy archiwum.   

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 29-08-2018 r.