Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

dworzec celny - Zabytek.pl

dworzec celny


infrastruktura kolejowa 1905 - 1906 Nowe Skalmierzyce

Adres
Nowe Skalmierzyce, Kolejowa 19

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. ostrowski, gm. Nowe Skalmierzyce - miasto

Budynek dworca celnego w zespole stacji granicznej Skalmierzyce zbudowany w stylu neogotyku marchijskiego posiada niepodważalne wartości historyczne i architektoniczne.

Konwencja architektoniczna w odniesieniu do budownictwa kolejowego nie znajduje analogii na terenie Polski, co czyni dworzec na stacji Nowe Skalmierzyce unikatowym. Podobnego typu dworce można odnaleźć na Mazurach i Warmii, ale nie posiadają one równie bogatej i imponującej formy. Budynek dworca stanowi kluczowy element układu urbanistycznego stacji granicznej, będąc jej dominantą w sensie kubaturowym, funkcjonalnym oraz artystycznym. Stanowi pierwotny element historycznego założenia zespołu stacji granicznej, jest obiektem oryginalnym i autentycznym w warstwie materiałowej i kubaturowej i z uwagi na wpisanie w określony kontekst architektoniczny całej stacji prezentuje też wybitne walory artystyczne.

Historia 

Dworzec Nowe Skalmierzyce powstał równoległe z budową stacji granicznej w latach 1905-1906. Budynek dworca celnego jest jednym z siedmiu pruskich dworców położonych na kolejowych przejściach granicznych z imperium rosyjskim, a w obrębie współczesnej Polski jednym z sześciu. Skalmierzycki dworzec powstał jako ostatni, ale jego forma jest najbardziej imponująca ze względu na oprawę architektoniczną, która stawia go w rzędzie kilkunastu najbogatszych artystycznie realizacji dworcowych w naszym kraju.  

Zbudowano go jako dworzec wyspowy, czyli taki, w którym peron z dworcem otoczony jest ze wszystkich stron torami (jak w Poznaniu, Lesznie, Jarocinie czy Pile). Po jego stronach znajdowały się od zachodu tory pruskie normalnotorowe i od wschodu rosyjskie szerokotorowe. Prace przy budowie rozpoczęły się w listopadzie 1905 roku. Po roku gmach dworca był już gotowy. Tempo prac było zatem zawrotne. Budową kierowali ostrowscy mistrzowie murarscy Daum i Kuhnt. Projekt budowalny opracował radca budowlany Friedrich Blunck z Królewskiej Dyrekcji Kolei Żelaznych w Poznaniu. Dworzec stał się największą budowlą całej stacji i dominantą przestrzenną układu. Budynek zaprojektowano w stylu neogotyku marchijskiego, który uwidoczniony został zarówno w zewnętrznej formie architektonicznej jak i w dekoracji wnętrz. Obie poczekalnie I i II klasy oraz III i IV oraz olbrzymia sala odpraw celnych zostały zrealizowane jako dwukondygnacyjne, bez stropów i posiadały wysokość nawet 9,0 metrów. Zapewne czyniło to ogromne wrażenie na podróżujących i przechodzących przez salę odpraw celnych. Sama sala posiadała powierzchnię aż 836,81 metrów kwadratowych. W niej to sprawdzano bagaże i dokonywano oclenia towarów. Nowa stacja jako międzynarodowe przejście graniczne miała wyrażać i podkreślać znaczenie Prus i obsługiwać intensywny, jak przewidywano, ruch pociągów. Wybranie określonego stylu, czyli neogotyku, miało być wyraźnym przekazem – jest to dworzec niemiecki i wyraża potęgę Niemiec. Styl ten powszechnie uważano za narodowy styl niemiecki. Nowy dworzec zatem w znaczący sposób różnił się od dworca kaliskiego i wielu innych neorenesansowych dworców po obu stronach granicy. Jako dworzec wyspowy otrzymał znaczące akcenty od frontu – wysoki dach, dwa potężne ryzality zwieńczone ozdobnymi szczytami. Na osi pomiędzy ryzalitami umieszczono smukłą wieżę, której wysoki hełm był widoczny ze znacznej odległości. 

Korytarze boczne miały wysokość do 4 metrów i nakryte były dachami pulpitowymi, pokrytymi papą i następnie zwarte z zadaszeniami peronów. Część środkowa – halowa stężona była podwójną konstrukcją wieszarowo-rozporową, na której ułożono ceramiczne pokrycie dachu wykonane z glazurowanej czerwonej i zielonej dachówki ceramicznej zakładkowej marsylki. Zatem konstrukcja dachu opierała się o ściany boczne, które w parterze oparto na rzędach spiętych łukami słupów żelbetowych wykonanych przez wrocławską firmę Baugesellschaft für Lolat-Eisenbeton GmbH. Rozwiązanie takie to jeden z pierwszych tak odważnych przykładów zastosowania żelbetu w budownictwie kolejowym na terenie Polski. Dworzec w takiej formie zyskał formę bazylikową, tak charakterystyczną dla obiektów sakralnych. Posadzki wykonano z nowoczesnego i zdrowego materiału ksylolitu położonego na 2 cm warstwie izolacyjnej i zalanej cementem na posadzce ceglanej. Przy hali odpraw znajdowały się kasy odpraw celnych, pomieszczenie rewizji oraz sprawdzania bagaży. Część północna budynku przeznaczona była do celów służbowych, a zatem pełniła funkcje związane z odprawą celną, a południowa służyła jedynie administracji kolejowej. W tejże części znajdowała się klatka schodowa, która nie istnieje. Schody prowadziły na piętro do pomieszczeń noclegowych i mieszkania portiera dworcowego oraz do piwnic węglowych z kotłownią CO dla dworca. Przy klatce schodowej znajdowała się poczekalnia I i II klasy o pow. 182,60 metrów kwadratowych i tzw. pokój książęcy. Dworzec w Skalmierzycach należał do kategorii dworców książęcych – Fürstenbanhöfe, czyli posiadających wydzielone zaplecze do przyjmowania osób z tytułem książęcym i wyższym - łącznie z królem pruskim, względnie cesarzem Niemiec. Pomieszczenia te posiadały posadzki deszczułkowe oraz bogato dekorowane stropy. W poczekalni III i IV klasy sufit miał już zdecydowanie skromniejszą dekorację. Obie poczekalnie miały taką samą powierzchnię i dostępne były z długiej na 40 metrów i szerokiej na 4 metry zachodniej nawy korytarzowej. Korytarzem tym można było dotrzeć do południowej części dworca z dużym hallem przekrytym świetlikiem, z którego dostępne były kasy biletowe, odprawa bagażowa i kantor wymiany walut. Stąd też było dojście do kasy stacyjnej, izby portiera dworcowego oraz na plac stacyjny przed dworcem. W południowo-wschodnim i południowo-zachodnim narożu usytuowano dwie identyczne klatki schodowe prowadzące na piętro do mieszkania zawiadowcy/naczelnika stacji oraz dworcowego restauratora, co umożliwiało im swobodny dostęp do mieszkań. Do tych służbowych mieszkań przynależały także pomieszczenia piwniczne. Oprócz ogrzewania CO na dworcu znajdowały się klozety spłukiwane wodą. Dodatkowe szalety z dołami kloacznymi znalazły się w sąsiedztwie budynku zawiadowcy stacji po północnej stronie dworca. Budynek dworcowy podłączono do wieży wodnej, która zapewniała zasilanie w bieżącą wodę. Oświetlenie gmachu stanowiły lampy gazowe, gdyż na stacji zlokalizowano gazownię benzynową ulokowaną w wieży wodnej. Lampy miały formę kinkietów i żyrandoli z kloszami z mlecznego szkła. Zrealizowany z niebywałym rozmachem i przepychem nowoczesny dworzec celny w Skalmierzycach pełnił swoją funkcję niespełna dekadę. Na skutek zmian politycznych po I wojnie światowej dworzec stał się podrzędnym dworcem przelotowym na szlaku z Ostrowa Wlkp. w kierunku Łodzi i Warszawy. W czasie I wojny nie nastąpiły w budynku istotne zmiany. Dopiero po 1923 roku, gdy wybudowano po jego wschodniej stronie warsztaty wagonowe, reprezentacyjne wnętrze dworca zaczęto przystosowywać do funkcji warsztatów, kuźni, stolarni i magazynów. Po północnej stronie dworca dostawiono również wysoki budynek halowy. Oprócz likwidacji historycznego wystroju wnętrza dokonano przekształceń jego wnętrza, zarówno na parterze jak i na piętrze. Rozebraniu uległa centralna klatka schodowa, a w zamian wykonano dużą klatkę schodową w północnej części dworca. Północna część będąca wysoką halą, została podzielona stropem o konstrukcji żelbetowej, który oparto na historycznych słupach i arkadach żelbetowych. Tym samym zyskano dodatkową powierzchnię, pierwotnie wykorzystywaną na magazyny. Najpewniej w latach 30. XX w. zaadaptowano ją na salę spotkań i salę balową, której detale czytelne są do dziś. Zmiany wewnętrzne na szczęście nie doprowadziły praktycznie do żadnych zmian dotyczących bryły i detalu budynku. Po II wojnie światowej w budynku dworca funkcjonowały Kolejowe Zakłady Nawierzchniowe (KZN) oraz magazyny. Piętro do lat 90. XX wieku pełniło funkcje kulturalno-rozrywkowe. W latach 90. XX wieku gmach dworca został wydzierżawiony przez PKP kaliskiej firmie „Piano-Fiks”, zajmującej się budową, renowacją i odbudową pianin oraz fortepianów. Obiekt wraz z działką w końcu 2015 roku został przekazany Gminie i Miastu Nowe Skalmierzyce.

Opis

Budynek dworca celnego jest elementem założenia przestrzenno-technicznego stacji granicznej Skalmierzyce, która usytuowana jest na terenie miasta Nowe Skalmierzyce na wschodnim krańcu pow. ostrowskiego. W jego skład wchodzą poczta i telegraf, budynek zawiadowcy stacji oraz dworzec, wodociągowa wieża wodna, nastawnia, warsztaty wagonowe oraz budynki warsztatowo-magazynowe. Obok stacji zbudowano także osiedla domów dla pracowników. Dworzec wraz z budynkami poczty i zawiadowcy stacji pobudowano na peronie wyspowym w układzie osiowym - południkowym. Poprzez swoją dużą kubaturowo bryłę i skalę rozwiązań architektonicznych stanowi dominantę w całym założeniu stacyjnym. Nadal tak się dzieje mimo rozbiórki torów po jego wschodniej stronie i wybudowaniu w latach 20. XX wieku dużego obiektu warsztatów wagonowych, obecnie produkcyjnego firmy Vossloh-SKAMO. Budynek powstał w miejscu, gdzie miała swój początek linia Kalisko-Warszawska. Współcześnie po stronie zachodniej funkcjonują normalne torowiska, a peron I przylega bezpośrednio do budynku dworcowego. Od północy dworzec połączony jest aneksem z lat 20. XX wieku z budynkiem warsztatowym. Od południa poprzedza go plac i prowadząca doń ul. Kolejowa, od zachodu obsadzona lipowym szpalerem. Po jej wschodniej stronie stoi budynek poczty i telegrafu, obecnie Środowiskowy Dom Samopomocy, poprzedzony tworzącą dysonans historyczny wiatą rowerową powstałą w latach 70-80. XX wieku. W bezpośrednim sąsiedztwie dworca, po jego płd.-wsch. stronie wybudowano nowy budynek biurowy firmy Vossloh-SKAMO. 

Dworzec wzniesiono z cegły ceramicznej z dekoracją z ciemnozielonej glazurowanej cegły i kształtek ceramicznych oraz fragmentami tynkowanych płycin. Wewnątrz budynku oprócz ścian ceglanych występują na parterze dwa ciągi (wschodni i zachodni) żelbetowych słupów spiętych u góry łukami, tworzącymi żelbetowe arkady (konstrukcja ta znajduje się w bazylikowej części północnej i środkowej). Budynek złożono z dwóch brył na rzucie prostokątów, położonego na osi północ-południe podłużnego korpusu o długości ponad 80 metrów oraz poprzecznego masywu frontowego od południa, z cofniętą częścią środkową o wymiarach 22,0x17,2 metra. Budynek posiada niezwykle malowniczą i dekoracyjną bryłę za sprawą licznych attyk, małych wykuszy, facjatek, bogato opracowanych czapek kominowych i wysokiej, strzelistej wieży. Obiekt składa się z bazylikowego, niższego korpusu oraz poprzecznego masywu frontowego flankowanego od południa wydatnymi ryzalitami skrajnymi, połączonych w kondygnacji piętra balkonem. Całość wieńczy wysoka i strzelista wieża, o wysokości prawie 10 metrów o stromym, namiotowym dachu z iglicą, na której umieszczona jest kula i symbol kolei – żelazne koło ze skrzydłem Hermesa. Elewacje utrzymane w konwencji rohbau, z niewielkimi tynkowanymi płycinami, o funkcji czysto dekoracyjnej, zdominowane ciągami otworów okiennych i drzwiowych, które wyznaczają pionowe i poziome artykułowanie. Detal i stylistyka wyraźnie podkreślają neogotycki charakter elewacji, a ściślej wybujałe formy neogotyku marchijskiego, zarówno czytelnego w rozwiązaniach detalu architektonicznego, jak i w bogactwie motywów z ciemnozielonej glazurowanej cegły oraz różnego typu kształtek ceramicznych. Wszystkie elewacje są zwieńczone bogato rozwiązanymi attykami, które skrywają koryta spływowe, odwadniające połacie dachowe. Na uwagę zasługuje również mnogość detali i secesyjnych ozdób. Widoczne to jest w stolarce drzwiowej i okiennej, kratach okien i dekoracji balkonu. Fasada południowa o wyraźnie wertykalnym układzie, ze skrajnymi ryzalitami, w parterze z dużymi ostrołukowymi oknami, na piętrze z triforiami. Elewację wieńczą schodkowe attyki ze ślepymi biforiami i tondami, opierzone u góry ceramicznymi szponami. W parterze umieszczony główny otwór drzwiowy zamknięty ostrołucznie z tondem. W dachu umieszczone symetrycznie po obu stronach wieży facjatki. Pozostałe elewacje rozwiązane skromniej, ale powielające detale i zwieńczenia fasady. Dachy pokryte są dachówką marsylską glazurowaną w kolorze cynobrowym oraz ciemnozielonym. dachy pulpitowe pokryte papą bitumiczną na deskach, a hełm wieży blachą miedzianą. Nie istnieją wiaty peronowe, które osłaniały perony pierwsze od strony pruskiej i rosyjskiej.

We wnętrzu – stropy nad piwnicą betonowe typu Kleina. Powyżej drewniane belkowe ze ślepym pułapem. W północnej części dworca w dawnej hali odpraw celnych, pierwotnie jednokondygnacyjnej z odkrytą więźbą dachową wtórnie wprowadzony strop żelbetowy wylewany na drewnianym szalunku. Więźba dachowa w większości o ustroju kleszczowo-płatwiowym z podwójnym stolcem pod dachami dwuspadowymi i jednospadowymi. w przypadku naw bocznych – stropodachy drewniane krokwiowo-płatwiowe z dachami pulpitowymi. Nad nawą główną – konstrukcja wieszarowo-rozporowa. Konstrukcja wieży w ustroju słupowo-ryglowym z usztywnieniem. Posadzki i podłogi – wylewka betonowa, płytki lastriko, ksylolit (pozostały fragmenty historycznego pokrycia podłóg z okresu budowy dworca), płytki ceramiczne w sanitariatach, podłogi drewniane. Wnętrze budynku zostało częściowo przekształcone i pozbawione ozdób. Obecnie trwa rewitalizacja obiektu.

Budynek dostępny do oglądania z zewnątrz. 

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 18.06.2020 r.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Waldemar Rusek Rusek.

Rodzaj: infrastruktura kolejowa

Styl architektoniczny: neogotycki

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_BK.383699, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_BK.154366