Ma duże wartości naukowe i historyczne jako zabytek architectury militaris oraz jako element obwarowań rdzenia „Noyau”. Jest największym dziełem obronnym wewnętrznego pierścienia fortyfikacji na obszarze lewobrzeżnej dzielnicy Przemyśla – Zasanie. Ma także duże walory widokowe.

Historia

W latach 1854-1855, w ramach budowy wokół Przemyśla fortyfikacji pierwszego obozu warownego w dzielnicy Zasanie, na szczycie wzgórza Winna Góra górującego nad doliną Sanu od strony pn.-zach., rozpoczęto budowę szańca artyleryjskiego „E”. Szaniec reprezentował typ tzw. „szańca ogniowego” FS (Feuer-Schanze), klasy II (nieco zmniejszonej). Szaniec miał nietypowy narys spłaszczonego 8-boku i kleszczowo załamany wał szyjowy z bramą. Odprężenie, które nastąpiło po zakończeniu wojny krymskiej spowodowało przerwanie budowy dzieła – m. in. nie wykonano blokhauzu wewnątrz szańca.

W 1887 r., w związku z pogorszeniem sytuacji politycznej w Europie i zagrożeniem wybuchu wojny z Rosją, Generalny Inspektor Inżynierii gen. Daniel Salis Soglio uzyskał zgodę na dodatkowe wzmocnienie Twierdzy Przemyśl. W tym samym roku rozpoczęto planowaną od 1872 r. budowę wewnętrznej, ciągłej linii obronnej – rdzenia Noyon. Pierwszy projekt rdzenia opracował Salis Soglio. W 1877 r. zmodyfikował go  Anton Werner, szef Dyrekcji Inżynierii Fortecznej dla Galicji we Lwowie. Rdzeń rozplanowany po obu brzegach Sanu miał obwód 16 km. Jego zadaniem było zabezpieczenie centrum twierdzy z licznymi magazynami przed niespodziewanym, gwałtownym atakiem rosyjskiej konnicy bezpośrednio po rozpoczęciu działań wojennych, przed przygotowaniem zewnętrznej linii fortów do obrony. Rdzeń z bramami fortecznymi spełniał także rolę policyjną – umożliwiał kontrolowanie ruchu osób.

W ramach budowy rdzenia stary szaniec FS rozbudowano w kierunku pd.-wsch. Powstał duży fort artyleryjski XIX Winna Góra. Jego zadaniem, jako głównego punktu oporu, było panowanie nad przestrzenią pomiędzy drogą Przemyśl-Jarosław a linią kolejową Przemyśl-Kraków. Dodatkową funkcją było flankowanie linii rdzenia w kierunku pn. oraz odcinka rdzenia w rejonie Wilcza (na prawym brzegu Sanu). W latach 1895-1896 ufortyfikowano dotychczas nie umocniony, stromy stok Winnej Góry na pd.-wsch. od fortu. Wykonano tam schodkowo uformowany odcinek rdzenia z wałami uskokowymi. W fosie prawego barku fortu wzniesiono kaponierę flankującą dwa odcinki fosy oraz nowy odcinek rdzenia w kierunku drogi do Bolestraszyc i linii kolejowej. Dla wzmocnienia obrony tego odcinka, poniżej fortu, zbudowano murowane stanowisko dla 4 dział polowych. W 1901 r. fort był uzbrojony w 4 działa 12 cm M.61 na lawetach fortecznych, 2 moździerze 15 cm M.78 i dwa działa 8 cm M.75. Jego załogę stanowiła ½ kompanii piechoty i 71 artylerzystów. Wchodził w skład II obwodu obronnego – „Rdzeń lewy brzeg Sanu”. W 1909 r. 2 działa 8 cm M.75 zmieniono na 2 działa 9 cm M.75/96 Feldkanone na lawetach polowych. Na baterii sprzężonej ustawiono 2 działa tego samego typu. Pozostałe uzbrojenie nie uległo zmianie. Do wybuchu wojny prawdopodobnie nie wykonano koszar szyjowych i schronu głównego. Na mapie Twierdzy Przemyśl Spezial-Übersichts-Plan von Przemysl, Blatt 17 PRZEMYŚL z 1896 r. widoczny jest na zewnątrz fortu, przy bramie wjazdowej, murowany budynek mieszczący kuchnię i prawdopodobnie toalety.

Podczas walk o Twierdzę Przemyśl w latach 1914-1915 fort nie odegrał większej roli. Podczas kapitulacji twierdzy 22.03.1915 r. zostało zniszczone jego uzbrojenie, a kaponiera i bateria sprzężona uległy zniszczeniu w następnych latach.

Fort odniósł znaczącą rolę podczas walk w obronie Przemyśla przed atakiem oddziałów ukraińskich. 5.11.1918 r. obsadzony został przez 68 żołnierzy pod dowództwem 4 oficerów. Ustawiono tam 4-działową baterię artylerii. Fort obronił się przed atakiem w dniu następnym. Ogień armat ze stanowisk na forcie wspomógł także szturm i odbicie Przemyśla z rąk ukraińskich w dn. 11 listopada.

Po II wojnie światowej zniwelowano prawoskrzydłową część wału szyjowego oraz pd. część wału prawego barku wraz z kaponierą pod budową dwóch willi. Działki tych budynków zostały wykrojone z działki fortecznej. W 1995 r. na obszarze fortu urządzono florystyczny rezerwat przyrody „Jamy”.

Opis

Fort XIX „Winna Góra” jest ziemnym, jednowałowym fortem artyleryjskim założonym na nieregularnym planie. Lewe skrzydło stanowi szerszy, nieregularny wielobok stanowiący pozostałość pierwotnego szańca. Fort zlokalizowany jest na szczycie Winnej Góry, w osiedlu o tej samej nazwie, po pn.-wsch. stronie ul. Żółkiewskiego. Od strony zach. fortu przebiega ul. Bolesława Chrobrego (dawna droga rokadowa rdzenia), a od strony pn.-wsch. ul. Idzikowskiego. Dojazd do fortu prowadzi dawną forteczną drogą dojazdową, obecną ul. Żółkiewskiego.

Powierzchnia fortu w granicach działki – 3,07 ha.

Fort ma konstrukcję ziemną, otoczony jest wałem ziemnym i fosą suchą. Wały czół, pn. części prawego barku, lewego barku i szyi lewego skrzydła z poprzecznicami oddzielającymi stanowiska armat. Brama wjazdowa zlokalizowana w kleszczowym załamaniu wału szyjowego dawnego szańca flankowana jest wałem lewego ramienia kleszczy. Szyjowa część dawnego szańca FS wydzielona jest od części barkowej długą poprzecznicą zaplecza. Schrony pogotowia w poprzecznicach nie zachowane. Wewnątrz fortu znajdują się wysokie wały osłaniające niezrealizowane koszary szyjowe i schron główny. W wjeździe do fortu zachowane są częściowo kamienne mury bramne. Prawoskrzydłową część wału szyjowego wraz fosą oraz wał pd. części prawego barku z fosą są zniwelowane. Kaponiera, bateria sprzężona i budynek kuchni niezachowane

Zabytek jest dostępny bez ograniczeń.

Oprac. Adam Sapeta, OT NID Rzeszów, 19.09.2019 r.