Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

miasto - Zabytek.pl

miasto


układ przestrzenny XIX w. Pieńsk

Adres
Pieńsk

Lokalizacja
woj. dolnośląskie, pow. zgorzelecki, gm. Pieńsk - miasto

Pieńsk jest przykładem miasta przemysłowego rozwijającego się z osady wiejskiej o interesującym, hybrydowym układzie urbanistyczny.

Historia

Pierwsze informacje o Pieńsku jako o siedzibie rodu Penzigów pochodzą z XIII w. - wówczas, ok. 1250 r. wznieśli na wzgórzu zwanym „Górą Zamkową”, nad Młynówką, murowany zamek. Wygląd zamku znany jest z opisów, dzięki którym można wskazać jego lokalizację. Z czasem – po przejęciu majątku Penzigów przez radę miasta Zgorzelca - opuszczony zamek popadł w ruinę. W październiku 1514 r., za zgodą króla Władysława, zamek rozebrano.

Z początku XIII w. pochodzą również pierwsze wzmianki o świątyni w Pieńsku - kaplicy, do której od strony północnej dobudowano w XV w. kościół. Świątynia była fundacją właścicieli Pieńska - rodu Penzigów. Średniowieczny kościół, po pożarze w 1840 r. remontowany był do 1846 r., wówczas świątynię poświęcono na nowo jako kościół pw. Krzyża Chrystusowego. W czasie walk wyzwoleńczych, 28.3.1945 r. wysadzono wieżę kościoła, a po kilku dniach cały kościół. Ostatecznie, w 1972 r., rozebrano zachowane do wysokości gzymsu koronującego mury obwodowe. Obecnie na miejscu kościoła (przy ulicy Zgorzeleckiej, w miejscu, gdzie łączy się z obecną ulicą Targową) znajdują się parterowe budynki garażowe. Zarys murów magistralnych kościoła jest jednak nadal widoczny na placu pomiędzy garażami. W 1876 r. średniowieczny cmentarz przykościelny poszerzono od zachodu, nadając mu formę tarasową z osiowo przeprowadzonymi schodami. Natomiast w 1891 r. wyznaczono granice nowego cmentarza na działce zakupionej przy obecnej ul. Żagańskiej.

Pod koniec średniowiecza Pieńsk miał charakter leśnej, wiejskiej osady hutniczej, był jedną ze starych serbo-łużyckich osad otaczających od południa i północy Zgorzelec. Najstarsza, skromna wiejska zabudowa o charakterze zagrodowym dawnej ulicówki łanów leśnych nadal rozciąga się wzdłuż ulicy Zgorzeleckiej.

Przełomowym momentem w dziejach miasta było przeprowadzenie w latach 1846-47 przez Pieńsk kolei żelaznej, łączącej go z Węglińcem i Zgorzelcem. Z rozwojem przemysłu w mieście związane było odkrycie na zboczach Ziegelberge pokładów gliny i iłu z ałunem. Najstarsza cegielnia, należąca do Zgorzelca, znajdowała się przy Langenauerstrasse, na terenie tzw. Kiefernbuschels, który następnie obsadzono różnorodnymi gatunkami drzew liściastych, tworząc w 1911 r. obszar chroniony (obecnie park).

Na rozwoju miasta radykalnie zaważyło uruchomienie w 1858 r. pierwszej huty szkła, której założycielami byli Menzel z Ruszowa i Behnisch ze Zgorzelca. Już w 1861 r. z inicjatywy firmy Tscheutschler&Lacotta powstała następna huta, a w 1864 r. zaczęła działać fabryka szkła Traugutta Buchnera. Wśród prężnie działających tu wówczas zakładów należy wymienić ponadto huty: Adler (zał. w 1872 r.), Phönix (zał. 1887 r.) oraz Meissner, Kleinert & Co. oraz szlifiernia szkła Richarda Süssmutha (zał. 1900 r.).

Gwałtowny rozwój przemysłu szklarskiego pociągnął za sobą równie szybki rozwój miasta. Nastąpiło ożywienie budowlane, a zarazem nastąpiła zmiana charakteru zabudowy z wiejskiej na miejską. Jeszcze w połowie XIX w. Pieńsk składał się z gospodarstw położonych głównie przy obecnej ul. Zgorzeleckiej oraz z niedużej liczby mniejszych zagród. Domy dla nowych robotników wznoszono od ok. 1860 roku. Pierwsze plany zagospodarowania miasta powstawały w latach 70. i 80. XIX wieku. Miejski charakter Pieńska potwierdziło w 1910 r. wytyczenie placu targowego z inicjatywy burmistrza Erwina Kirche. Nowy plac - obecny pl. Wolności - obsadzono lipami i kasztanowcami. W 1911 r. w zakupionej przez samorząd pieński willi Arnina urządzony został ratusz. Poświęcenie nowo wzniesionej świątyni katolickiej nastapiło 15 XI 1885 r. W czasie walk II wojny światowej, na początku marca 1945 r. wojska niemieckie wysadziły wieżę kościoła, zawaliło się sklepienie nawy oraz ściany szczytowe. Odbudowę kościoła przeprowadzono w latach 1949-50.

W wyniku działań wojennych w 1945 r. Pieńsk utracił 80%, zabudowy miejskiej. W okresie powojennym miastu nadano status osiedla (1954 r.). Mimo dużych zniszczeń, lecz ze względu na rozwijające się hutnictwo szkła, Pieńsk otrzymał w 1962 r. prawa miejskie. W tym też roku oficjalnie ukończono powojenną odbudowę miasta, która jednak nie przywróciła mu wcześniejszego charakteru.

Opis

Pieńsk stanowi przykład hybrydowego układu przestrzennego – połączenia typowej struktury wiejskiej (ul. Zgorzelecka) z elementami osady przyfabrycznej. Główną osią funkcjonalną układu przestrzennego miasta jest biegnąca z południa na północ ul. K. Świerczewskiego.

Zabudowa o typowo miejskim charakterze skoncentrowana jest w centrum miasta, głównie przy ulicach K. Świerczewskiego, Dworcowej i Kościuszki i pochodzi z czasów intensywnego rozwoju Pieńska. Bardziej okazałe domy o charakterze willowym wznoszono głównie w latach 1910–15. Poza obrębem centrum założono zespoły budynków wielorodzinnych wznoszonych dla robotników: przy ul. Robotniczej, Kolejowej i Ogrodowej z ok. 1910 r., a następnie z ok. 1930 r. przy pl. Wolności, ul. Stefana Batorego, Żagańskiej. Osiedle domów dwurodzinnych wznoszonych według projektów typowych w latach 30. XX w. przy ul. Przejazdowej i M. Konopnickiej, zachowało układ przestrzenny, natomiast sama zabudowa uległa radykalnym, współczesnym przekształceniom.

Największą stratą było dla miasta wyburzenie ewangelickiego kościoła parafialnego. Brak jest wielorodzinnej zabudowy z lat 30. XX w., związanej z przemysłem (wokół pl. Wolności czy przy ulicy Żagańskiej). Zniknęły również kompleksy zabudowy przemysłowej w północnej części miasta oraz cegielnie. Zachowanym, objętym ochroną konserwatorską zespołem zabudowy przemysłowej jest huta szkła „Lucyna” przy ul. J.H. Dąbrowskiego.

Zabytek dostępny.

Oprac. Bogna Oszczanowska, OT NID we Wrocławiu, 09.08.2017 r.