Architektura wieży w Żelaźnie jest reprezentatywna dla budownictwa mieszkalno-obronnego XIV-XV w. Na Ziemi Kłodzkiej w średniowieczu istniało zapewne około 80 tego typu budowli. Budynki te w późniejszych czasach były zastępowane nowożytnymi dworami, włączane w nie (pałac w Ołdrzychowicach Kłodzkich, dwór Kapitanowo w Ścinawce Średniej, Czerwony Dwór w Trzebieszowicach lub pozostawione jako wolnostojące i użytkowane głównie na cele gospodarcze.

Historia

Żelazno wzmiankowane w 1326 r. W XIV i XV w. wiele w nim majętności, w tym dobra klasztorne (kłodzkich augustianów) i rycerskie. We wsi także sędziostwo (sołectwo z prawami niższego sądownictwa), z którym związana wieża mieszkalno-obronna. Zbudowana w końcu XIV w. dla tutejszego sędziego i jednocześnie wójta Bystrzycy Kłodzkiej, Rückera lub ok. 1485 r. dla sędziego oraz starosty i burgrabiego kłodzkiego zamku Jacoba Stanke. Wieża posadowiona na obronnym, wyniesionym miejscu dla odstraszenia potencjalnych wrogów i zaakcentowania wysokiej pozycji jej właściciela. Prace budowlane wykonane przez lokalny warsztat budowlany. Wykorzystany najbardziej dostępny materiał (kamień). Układ otworów w elewacjach ukształtowany od wnętrza budynku, stosownie do potrzeb. Wykonana kamieniarka o użytkowym charakterze, która za wyjątkiem portalu przeznaczona do otynkowania. W przypadku wnętrz reprezentacja ograniczona do form wystroju głównej izby na II piętrze. Kamienny portal wieży wykonany zapewne w 1 ćw. XVII w. W 1646 r. wieża zniszczona w pożarze, odbudowana w 1689 r. i przebudowana w 1727 r. Dokonane wtórne podziały wnętrz, przebite nowe okna. Wieża otynkowana, nakryta nowym wysokim dachem czterospadowym (siodłowym). W portal wmontowany nowy klucz z datą 1727. W końcu XVIII w. wieża użytkowana jako spichlerz. W 1966 r. przeprowadzony remont kapitalny budynku, wymienione zniszczone stropy, położone nowe tynki. Dokonana rekonstrukcja dachu, i wykonane jego gontowe pokrycie. Następnie w 2008 r. przeprowadzone badania architektoniczne wieży i w Autorskiej Pracowni arch. Macieja Małachowicza wykonany projekt jej rewaloryzacji. Dobudowane zostały hurdycje (nadwieszony wspornikowo ganek), zbudowany nowy dach, wysoki, czterospadowy, z krótką kalenicą, kryty gontem. Planowana jest dobudowa drewnianego wykusza na elewacji pd., na poziomie I piętra, w miejscu dawnego wykusza latrynowego. Po przebudowie wieża w Żelaźnie bliska średniowiecznym, gotyckim wieżom zamkowym i donżonowi zamku Karlštein w środkowych Czechach.

Opis

Gotycka wieża zbudowana na niewielkim wzniesieniu, na pd. od kościoła. Murowana z kamienia łamanego, nie tynkowana. Na planie kwadratu o wymiarach 7,4 x 7,4 m. Nie podpiwniczona, czterokondygnacjowa, z nowymi (od 2008 r.) hurdycją i czterospadowym, krytym gontem dachem siodłowym. W elewacjach nieregularny i stosowny do potrzeb rozkład nieobramionych okien prostokątnych i szczelinowych. W elewacji wsch. kamienny portal o prostych formach, z archiwoltą o łuku pełnym oraz z wtórnym kluczem z datą 1727. W elewacji pd., na poziomie I piętra wsporniki wykusza latrynowego. W obrębie wieży dawniej gospodarcze przyziemie, wnętrza mieszkalne na I piętrze oraz izba paradna na piętrze II. Wnętrza poszczególnych kondygnacji pierwotnie jednoprzestrzenne, obecnie dwudzielne, ze skrajnie wydzielonym traktem komunikacyjnym z drabiniastymi schodami, oświetlonym przez okna szczelinowe. Wnętrza wieży nakryte stropami, w tym belkowymi. Strop belkowy na II piętrze wtórny. Wewnątrz wieży zachowane relikty gotyckich rozwiązań konstrukcyjno-formalnych: pozostałości ciosowych wsporników belek pod stropem parteru, pozostałości latryny na piętrze (korytarzyk z wnęką na świeczkę), łęk i wspornik z potrójnego arkadowania ściany izby na II piętrze.

Zabytek dostępny przez cały rok.

Opr. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 08-02-2017 r.