formach neorenesansu, tworzy wraz z sąsiednimi budynkami dawnej drukarni oraz poczty, reprezentacyjną pierzeję jednej z głównych ulic Dębna. Monumentalna kamienna elewacja należy do wyjątkowych w skali całego regionu, w którym dominują elewacje o licu ceglanym lub tynkowanym.

Historia

Budynek przy ul. Armii Krajowej 4 (przed 1945 r. Reichstrasse i Hindenburgstrasse nr 26-27) został wzniesiony w latach 1891-1892 jako rezydencja właściciela miejscowej drukarni, Juliusa Neumanna. Urodzony w 1844 r. w Berlinie Neumann kupił w 1872 r. drukarnię, położoną przy ul. Kostrzyńskiej w Dębnie, a następnie rozpoczął w niej drukowanie lokalnego tygodnika. W 1874 r. zakupił teren pod nową drukarnię – prawdopodobnie przy dzisiejszej ul. Armii Krajowej. Budowę nowego dużego zakładu rozpoczęto w 1880 r. Został on wyposażony w nowoczesne urządzenia poligraficzne poruszane przez pierwsze w mieście generatory parowe. Przy zakładzie od strony ulicy wzniesiono dwa budynki, oznaczone niegdyś numerami 26 i 27, a obecnie 2 i 4. Kamienica oznaczona obecnie numerem 4 była domem własnym, a zarazem  reprezentacyjną siedzibą właściciela drukarni. Data powstania tego budynku „1892” widoczna jest na kamiennej fasadzie, utrzymanej w formach będących połączeniem neorenesansu włoskiego i północnego oraz neobaroku. W tym samym czasie wzniesiona została sąsiednia kamienica, oznaczona obecnie numerem 2. Wnętrza obu budynków, a zwłaszcza ich oficyn zostały połączone i pod względem funkcjonalnym stanowią jedną całość.

W latach 90. XIX w. zakład w Dębnie stał się jedną z bardziej znanych drukarni w Brandenburgii. Powstawały w nim druki akcydensowe, biurowe, książki (kilkadziesiąt tytułów rocznie), a przede wszystkim czasopisma – ogółem 23 tytuły. Julius Neumann zmarł w 1930 r. Drukarnia zatrudniająca w latach 90. XIX w. 300, a później 500 pracowników, czynna była do 1945 r. Po 2. wojnie światowej urządzenia drukarni zdemontowano i wywieziono. Około 1948 r. w pustych budynkach umieszczono  Fabrykę Przetworów Owocowych, działającą w Dębnie już od 1945 r. Od lat 50. XX w. fabryka nosiła nazwę Zakładów Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego, a później Nadodrzańskich Zakładów Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego. Od 1960 r. prowadzono intensywną rozbudowę zakładów – w podwórzu za budynkami frontowymi powstały wówczas rozległe hale produkcyjne. Budynki nr 2 i 4 mieściły dyrekcję zakładów oraz ich zaplecze socjalne (stołówkę). W latach 90. zakłady postawione zostały w stan upadłości. W 1998 r. obie posesje sprzedano osobie prywatnej, która jeszcze w tym samym roku sprzedała je gminie, a ta z kolei w 2000 r. – firmie budowlano-konserwatorskiej KONSART ze Szczecina. Pod koniec 2000 r. nowy właściciel wykonał remont fasady, a następnie pokrycia dachu. Pomieszczenia w budynku wynajęto różnym użytkownikom.

Opis

Budynek poczty położony jest w zachodniej, starej części miasta, w zachodniej pierzei obecnej ul. Armii Krajowej, biegnącej od wrzecionowato rozciągniętego rynku z kościołem (ob. placu Konstytucji 3 Maja) w kierunku południowym – do Kostrzyna. Zwrócony fasadą w kierunku wschodnim, od północy graniczy z budynkiem przy ul. Armii Krajowej 2, mieszczącym niegdyś siedzibę drukarni Juliusa Neumanna, a od południa z budynkiem poczty – również z końca XIX w.

Budynek utrzymany w formach eklektycznych, będących połączeniem włoskiego i północnego neorenesansu oraz neobaroku, składa się z korpusu głównego od ulicy i poprzecznego skrzydła (oficyny) położonego po północnej stronie podwórza i stanowiącego pod względem funkcjonalnym i przestrzennym całość z oficyną. Korpus główny jednopiętrowy, podpiwniczony, z użytkowym poddaszem nad przednim traktem, nakryty asymetrycznym dachem dwuspadowym z wysoką ścianką kolankową od frontu i znacznie niższą od podwórza. Od strony ulicy  facjatka nakryta ozdobnym łamanym dachem, a po jej bokach dwie lukarny. Oficyna jednopiętrowa, podpiwniczona, z kondygnacją strychową nakrytą niezbyt wysokim dachem łamanym. Przybudówka po południowej stronie oficyny parterowa, nakryta płaskim dachem.

Budynek murowany z cegły, fasada oblicowana płytami z piaskowca, ryzalit elewacji tylnej – cegłą klinkierową, boczne partie tej elewacji oraz elewacja oficyny – otynkowane. Dach korpusu głównego pokryty blachą cynkową, od frontu ciętą w kwadraty i układaną „w karo”, od podwórza – trapezową, oficyna - papą. Stropy nad piwnicą masywne, ceglane, odcinkowe, nad pozostałymi kondygnacjami – o konstrukcji drewnianej.

Elewacja frontowa symetryczna, pięcioosiowa, z trójosiowym ryzalitem pośrodku, z szerokim na trzy osie okienne balkonem na wysokości I piętra oraz ze szczytem facjatki usytuowanym na osi ryzalitu. Podzielona gzymsami – cokołowym, kordonowym i podokiennym na wysokości parapetów I piętra. Zwieńczona belkowaniem złożonym z architrawu, gładkiego fryzu i gzymsu z ząbkowaniem i kroksztynami oraz niską ścianką attykową. Lico zróżnicowane pod względem faktury. Cokół rustykowany, parter ryzalitu i narożniki budynku wyodrębnione plastycznym boniowaniem, pozostałe partie elewacji – boniowaniem płaskim i linearnym. Obramienia okien parteru złożone z gzymsów na wspornikach, opasek przerywanych gładkimi ciosami oraz kluczy zdobionych liściem akantu. Nad usytuowaną po lewej stronie bramą wjazdową – brodata maska. Balkon spoczywający na czterech wspornikach zabezpieczony tralkową balustradą. Piętro ryzalitu ujęte z obu stron korynckimi pilastrami, podzielone takimiż kolumnami, dźwigającymi wydatne belkowanie. Trzony kolumn zdobione w dolnej części ornamentem roślinnym. Wychodzące na balkon okna i środkowy porte-fenetre rozmieszczone w arkadowych wnękach o półkolistych polach zdobionych kartuszami. Dwa okna w bocznych partiach elewacji ujęte w obramienia w formie aediculi. W parapecie okna nad przejazdem widoczny napis: „Erbaut 1892 von J. Neumann”. Szczyt ryzalitu dwukondygnacyjny o wolutowych spływach zakończonych wazami, podzielony zdwojonymi toskańskimi pilastrami i zwieńczony półkolistym naczółkiem. W górnej kondygnacji widoczna data: „MDCCCLXXXII”. Elewacja tylna (podwórzowa) znacznie skromniejsza, z ryzalitem przeprutym na wysokości I piętra wielkim, półkoliście zamkniętym oknem.

Wnętrze budynku frontowego dwu- i półtraktowe, z usytuowanym od południa przejazdem (obecnie zabudowanym) oraz klatką schodową ryzalicie tylnego traktu. Zachowane schody drewniane, dwubiegowe, z tralkową balustradą. Faseta stropu nad klatką dekorowana sztukateriami. Na parterze – w sieni, w części korytarza i na klatce schodowej zachowana barwna mozaika lastrikowa. W oficynie duża sala jadalni,  podzielona rzędem metalowych słupów. Na piętrze budynku frontowego – trzy duże pokoje (środkowy z nich – z wyjściem na balkon).

Obiekt dostępny z zewnątrz, wnętrze w godzinach pracy użytkowników.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 23-10-2017 r.