Jej wspaniała fasada z lat 40.-50. XVIII w., zaprojektowana przez nieustalonego architekta krakowskiego (?), to unikatowy na ziemiach polskich przykład recepcji fasady bazyliki pw. Matki Boskiej w Loreto z lat 1571-87. Wnętrze zabytku kryje bogate późnobarokowe wyposażenie, wykonane przez uznanych artystów swych czasów, m.in. malarza Andrzeja Radwańskiego (zm. 1762) i rzeźbiarza Wacława Beranka (zm. 1767). Kościół od końca XVII w. pełni funkcję ważnego dla okolic sanktuarium maryjnego, a czczony w nim obraz Matki Boskiej Bolesnej, doczekał się kilku kopii w Małopolsce.

Historia

Najstarszy kościół młodzawski powstał przed 1326 r., wtedy bowiem pierwszy raz wzmiankowano jego proboszcza. Najpewniej był on drewniany, bo tak opisał go Jan Długosz w latach 1470-80. Wedle wizytacji z 1598 r. nosił wezwanie św. Małgorzaty. Po spaleniu dotychczasowej świątyni w 1610 r., rychło wystawiono na jej miejscu nową murowaną; którą po raz pierwszy wzmiankuje wizytacja z 1618 roku. W 1657 r. została ona zniszczona przez wojska siedmiogrodzkie, ale przed 1664 r. została odnowiona staraniem proboszcza ks. Wojciecha Domnickiego. Również z jego inicjatywy w 1667 r. w kościele umieszczono obraz Matki Boskiej Bolesnej, pozyskany od Jerzego i Zofii Komorowskich (pierwotnie miał znajdować się w pałacu Dymitra Jerzego Wiśniowieckiego). Wizerunek szybko zasłynął łaskami, dlatego okoliczna ludność uznała go za cudowny, co potwierdziła w 1680 r. komisja biskupia. Uroczyste poświecenie kościoła miało miejsce w 1697 roku. Co swoiste, dopiero po tym wydarzeniu, w latach 1698-1704 ówczesny proboszcz ks. Stanisław Moczek gruntownie go wyremontował (wykonano nową kryptę prezbiterialną, dach) i sprowadził do niego nowe wyposażenie. Wśród wykonawców tych prac byli kamieniarze i muratorzy z Pińczowa - Błażej i Marcin, czy złotnik Jan Cepler z Krakowa. Mimo tych działań wkrótce świątynia okazała się za mała dla potrzeb przybywających tu pątników. Dlatego też staraniem proboszcza ks. Józefa Dobrakowskiego oraz Michała i Teresy Kępskich wystawiono obecną świątynię. Niestety dotychczas nie odkryto jednoznacznych dokumentów, które by wskazały kiedy rozpoczęto jej budowę. Wydaje się, iż znajdująca się na jej fasadzie data 1720 r. nie jest tożsama z zakończeniem prac, ale wskazuje na bliżej nie znane wydarzenie kluczowe dla tej fundacji. Ostrożne zatem należy wskazać, iż omawianą realizację wszczęto dopiero po 1720 r. (albo może w latach 30. XVIII w.), a zasadnicze prace budowlane ukończono przy niej przed rokiem 1745. Wówczas to ks. Dobkowski zamówił do jej wnętrza wyposażenie, które w latach 1745-47 wykonali Maciej Kruszyna (ołtarz gł.), Wacław Beranek (ołtarze boczne) i Andrzej Radwański (obrazy w bocznych ołtarzach). Mimo tych inwestycji wizytacja z 1748 r. wskazuje, iż budowla pozostaje nie ukończona, dlatego nadal obraz MB Bolesnej znajdował się w starym kościele. Ostatecznie taki stan rzeczy zmienił Adam Brachman, który wystarał się w 1769 r. o konsekrację nowej świątyni pw. św. Ducha i NMP i przeniesienie do niej cudownego Wizerunku. Nie poprzestał jednak na tym i poczynił na terenie zespołu parafialnego szereg innych inwestycji. W latach 1770-73 rozebrał nawę starego kościoła, a jego prezbiterium zamienił na kaplicę, a także wystawił mur wokół placu kościelnego z kaplicami Męki Pańskiej (wyk. m.in. mularz Kamiński z Pińczowa). W latach 1777-79 zbudował obecną dzwonnicę. W kolejnych latach świątynię zaniedbano, bowiem w 1834 r. rozebrano jej kopułę. W 1882 r. staraniem ks. Konstantego Wojciechowskiego odnowiono dzwonnicę, kościół i jego wyposażenie. Ponownie były one restaurowane w 1910 r. Niestety w latach 1914-15 na skutek działań wojennych poważnie uszkodzono zakrystię, dzwonnicę i kościelne dachy. Naprawa tych zniszczeń trwała w latach 20. XX wieku. Po 1945 r. zespół kilka razy doraźnie remontowano. W latach 90. XX w. odnowiono elewacje dzwonnicy i ogrodzenie. W latach 2003-12 gruntownie odrestaurowano elewacje, dach i więźbę kościoła, a także poddano konserwacji jego wyposażenie (m.in.: ołtarz gł. z obrazem MB Bolesnej, stalle i rzeźby Apostołów) i wystrój (rzeźby na fasadzie i detal architektoniczny we wnętrzu).

Opis

Zespół kościoła par. pw. św. Ducha i MB Bolesnej usytuowany na wzniesieniu w pd.-wsch. części wsi, zajmuje wnętrze wielobocznej działki. W jego centrum leży późnobarokowa świątynia, a na osi jej fasady znajduje się późnobarokowa dzwonnica; całość założenia ujmuje mur z kapliczkami na Stacje Męki Pańskiej. Orientowany kościół jest trójnawową bazyliką na rzucie prostokąta z wpisanym krzyżem łacińskim utworzonym z trójprzęsłowej nawy gł., trójprzęsłowego prezbiterium prosto zakończonego i transeptu z kwadratowym przęsłem środkowym o płytkich ramionach. Do korpusu przylegają po obu stronach po trzy kaplice, a w narożach od zach. okrągłe wieże schodowe. Prezbiterium z obu stron ujmują symetryczne, prostokątne zakrystie ze skarbczykami na piętrze. Świątynię wymurowano z kamienia, a wnętrze wytynkowano. Nakrywają ją dachy dwuspadowe (nad nawą gł.), pulpitowe (nad nawami bocznymi) i dwupołaciowe (nad skarbczykami), obecnie o pokryciu z blachy płaskiej w arkuszach. Elewacje mają ramowy podział z parami lizen, otworami okiennymi i z trójkątnymi szczytami w transepcie. Parawanowa, dwukondygnacyjna fasada ma trójprzęsłowy parter, a jednoprzęsłowe piętro zakończone jest trójkątnym szczytem ujętym spływami wolutowymi z rzeźbami NMP i świętych na cokołach (wyk. warsztat Wacława Beranka). Elewacje są rozczłonkowane pilastrami o podwójnym uskoku, na wysokich cokołach, na parterze toskańskimi, a na piętrze kompozytowymi i otworami w kamiennych obramieniach. Wejścia akcentowane są kamiennymi portalami: gł. z przerywanym naczółkiem, w polu którego znajduje się okno, a boczne skromnymi obramieniami. Nad nimi umieszczono gzyms i okna zakończone trójkątnym naczółkiem. Wnętrze świątyni nakryto sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach (nawa gł. i prezbiterium), kolebkowo-krzyżowym na gurtach (na środku nawy gł.) i eliptycznymi kopułkami (w nawach bocznych). Korpus i prezbiterium rozczłonkowano korynckimi pilastrami (kapitele w nawie wyk. W. Beranek?), na ich tle na konsolach ustawiono posągi 12 Apostołów z lat 40. XVIII wieku (wyk. W. Beranek ?). Wyposażenie kościoła jest jednolite późnobarokowe, warto zwrócić uwagę na: ołtarz główny z 1745 r. (wyk. Macieja Kruszyna) z obrazem Matki Bożej Bolesnej z 1 poł. XVII w. (w „sukience” z 1750 r. złotnika Jana Wrońskiego), dwa ołtarze przytęczowe z 1745 r. (odnawiane przez Sebastiana Masalskiego), sześć ołtarzy w kaplicach (wyk. Wacław Beranka z Pińczowa?), w nich pięć obrazów Andrzeja Radwańskiego z lat 1746-47 (śś. Elżbiety, Karola Boromeusza, Józefa, Wawrzyńca i Sykstusa II, Piotra), ambonę z poł. XVIII w., stalle z obrazami świętych w zapleckach z lat 40. XVII w., późnobarokowe ławki, konfesjonały i chór muzyczny z rzeźbami aniołków, a także „marmurową” chrzcielnicę z 1698 r. (wyk. w Chęcinach) oraz zespół epitafiów z XVIII-XIX wieku. W kościelnej krypcie znajdują się trumny dobroczyńców tego miejsca, w tym „marmurowy” sarkofag Józefa Władysława Gonzagi Myszkowskiego (zm. 1727, wyk. przez nieustalony warsztat dębnicki, w 1844 r. przeniesiony z kościoła kamedułów w Szańcu).

Dwukondygnacyjna prostokątna dzwonnica, z przejściem w przyziemiu, po bokach posiada niskie, prostokątne aneksy z bramami. Wymurowano ją z kamienia i obustronnie wytynkowano. Nakryta została hełmem z dwoma prześwitami, a aneksy dachem dwuspadowym. Skromne jednoosiowe elewacje są w narożach opięte pilastrami. W wejściu od strony kościoła znajduje się kartusz z datą: 1779.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu z proboszczem.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 06-05-2017 r.