Obiekt będący dawną siedzibą rodziny von Rheinbaben.

Historia obiektu

Początkowo (2 poł. XIX w.) zespół pałacowo-parkowy w Siemianowicach Śląskich-Michałkowicach tworzyły pałac, niewielki park oraz zabudowania gospodarcze (usytuowane w kierunku północnym względem rezydencji). Z czasem (1 poł. XX w.) założenie uległo przekształceniu – obszar parku powiększono o nieruchomości położone na południe od pałacu. Na wskazanym terenie wyznaczono także obszar związany z ogrodnictwem. Jednymi z pierwszych właścicieli, ściśle związanymi z dobrami michałkowickimi była rodzina Mieroszewskich (od XVI w.). W 2 poł. XVIII w. majątek przeszedł w ręce rodziny von Rheinbaben, w których to pozostawał do 1892 r. Po nich kolejnym dysponentem Michałkowic został Hugo Hohenlohe. Do 1939 r. dobra stanowiły własność spółki akcyjnej Hohenlohe-Werke z siedzibą w Wełnowcu. Po zakończeniu II wojny światowej posiadłość przeszła w ręce Kopalni Węgla Kamiennego „Siemianowice” (od tego momentu pałac zaczął funkcjonować jako dom kultury). Obecnie w pałacu mieści się jeden z oddziałów Siemianowickiego Centrum Kultury. Park pełni funkcję ogólnodostępnej zieleni miejskiej. Pozostałości po zabudowaniach ogrodniczych stanowią natomiast własność prywatną.

Opis obiektu

Założenie w Michałkowicach zlokalizowane jest między ul. Oświęcimską (od zachodu), Elizy Orzeszkowej (od północy), Samorządowców (od południa) oraz współczesną linią zabudowy i terenami otwartymi (od wschodu). Stanowi ono przykład zespołu rezydencjonalnego. Zachowany park, będący jego składową, utrzymano w stylu swobodnym (jego powierzchnia wynosi ok. 17 ha, w tym 0,76 ha zajmują wody – staw).

W początkowych etapach swojego rozwoju, obiekt przypuszczalnie formalnie i treściowo powiązany został z istniejącym na tym terenie folwarkiem (brak szczegółowych informacji odnoszących się do jego postaci). W 2 poł. XIX w. zespół składał się natomiast z rezydencji, otaczającego ją niewielkiego parku, przylegających do niego terenów otwartych oraz zabudowań gospodarczych. Dominantą treściową założenia stanowił wówczas pałac, wokół którego wytyczono poszczególne wnętrza architektoniczno-krajobrazowe. Sam park utrzymany był w stylu swobodnym. Podstawowy składnik jego kompozycji stanowiły grupy drzew i krzewów, rozmieszczone w sposób nawiązujący do rozwiązań zaczerpniętych ze świata natury. Główna oś widokowa (o kierunku północ-południe), kształtująca i niejako porządkująca przestrzeń założenia, od północy oparta została o zbiornik wodny, a od południa przysłonięto ją za pomocą grupy roślin. Względem niej wytyczono także osie boczne, których przebieg powiązano z rozplanowaniem układu komunikacyjnego. Granicę zespołu wyznaczały wspominane budynki gospodarcze (wzniesione na północ i częściowo na wschód w stosunku do pałacu) oraz ogrodzenie.

W 1 poł. XX w. nastąpiło przekształcenie obiektu. Wówczas to powiększono teren parku, o nieruchomości usytuowane na południe względem pałacu (działki znajdujące się wzdłuż drogi prowadzącej do Bytkowa). W wyniku tych działań, do programu założenia włączono między innymi staw (obiekt związany niegdyś z kopalnią), zlokalizowany w południowo-zachodniej części. Utworzono również sztuczne wzniesienie (klasyfikowane dzisiaj jako sztuczna grota). W wyniku powiększenia obszaru parku, wytyczono też nowy układ komunikacyjny, umiejętnie połączony z przebiegiem dróg, już istniejących w północnym fragmencie zespołu. Nasadzenia w obiekcie nadal kształtowano w sposób swobodny. Jedną z ważniejszych zmian dokonanych w założeniu było także powstanie w jego południowej części zabudowań gospodarczych (albo być może przeniesienie części z nich). Wtedy to na wskazanym terenie wybudowano obiekty, takie jak: stajnia, szklarnia, kotłownia, chlewy, stodoła oraz domy mieszkalne dla leśniczego i ogrodnika. Dodatkowo cały zespół otoczono murem, w obrębie którego wytyczono dwie bramy – obiekt pełnił zatem funkcję ogrodu prywatnego (przekształcenie go w przestrzeń publiczną miało miejsce po II wojnie światowej).

W 2 poł. XX w., nastąpiło zniekształcenie poszczególnych wnętrz krajobrazowych, poprzez wprowadzenie na ich teren współczesnych budowli, pełniących funkcję przedszkola (istniejącego do dzisiaj) i przychodni (wyburzonej w latach 90. XX w.).

Pod względem historycznego doboru gatunkowego, w parku spotkać można było drzewa z rodzaju Aesculus (kasztanowiec) oraz Tilia (lipa). Współcześnie występują w nim rośliny takie jak: Acer sp. (klon), Aesculus sp. (kasztanowiec), Berberis sp. (berberys), Betula sp. (brzoza), Buddleja sp. (budleja), Carpinus sp. (grab), Fagus sp. (buk), Fraxinus sp. (jesion), Hydrangea sp. (hortensja), Pinus sp. (sosna), Salix sp. (wierzba), Spiraea sp. (tawuła), Tilia sp. (lipa).

Obecnie park pełni funkcję urządzonej zieleni miejskiej. Oprócz zachowanych w nim historycznych budynków (w tym pałac), dostrzega się obecność obiektów współczesnych (budynek przedszkola, plac zabaw) oraz elementów małej architektury. Północne i południowe fragmenty założenia, na przestrzeni lat uległy niewłaściwym przekształceniom (na ich obszarze wzniesiono między innymi pawilon handlowy oraz powstała współczesna zabudowa).

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Park – obiekt dostępny przez cały rok (park miejski). Pałac – wnętrza dostępne częściowo (oddział Siemianowickiego Centrum Kultury), z zewnątrz – dostęp całoroczny.

Autor noty: Bożena Łebzuch-Wach, OT NID w Katowicach, 26-09-2023 r.