Zaprojektował ją w formach późnego historyzmu Stefan Szyller, jeden z wybitnych architektów warszawskich, przełomu XIX i XX wieku. Powstała w historycznym miejscu osiemnastowiecznej bramy wiodącej na teren pałacu Kazimierzowskiego – barokowej rezydencji królewskiej. Ze zniszczeń II wojny światowej ocalała z zachowaną w większości pierwotną formą i substancją.  

Usytuowanie i opis

Trójprzelotowa brama znajduje się  we wsch. pierzei  Krakowskiego Przedmieścia w jednej linii z sąsiadującymi z nią fasadami pałacu Uruskich i dawnego budynku szpitala św. Rocha. Jest eklektyczna z elementami neobarokowymi neorenesansowymi i regencyjnymi. Składa się z czterech symetrycznych murowanych i tynkowanych filarów połączonych kutym, żelaznym, prętowym ogrodzeniem zdobionym kratami z wicią roślinną. Dwie środkowe murowane podpory ujmujące przejazd główny, znajdujący się na osi dawnej Biblioteki Uniwersyteckiej, mają postać masywnych edykuł. Ujmują je przęsła metalowego ogrodzenia z furtkami zamkniętymi półkoliście, osadzonymi w filarach, od których odchodzą wąskie partie krat i murów przylegających do sąsiadujących z bramą budynków. Frontowe ściany filarów zdobią umieszczone na wysokich cokołach pary jońskich pilastrów z przepaskami na trzonach, wspierające przełamane nad nimi belkowanie. Wąskie partie skrajnych murów zdobią  połówki takich pilastrów. W edykułach pary pilastrów ujmują zamknięte konchowo nisze. W południowej umieszczono figurę Ateny z hełmem w dłoni, a w północnej Uranii trzymającej zwój i kulę. Edykuły mają rozbudowane dekoracyjne szczyty z przerwanymi naczółkami zamkniętymi łukiem odcinkowym, zdobionymi ząbkowaniem i bogatymi w ornamenty kartuszami, w zwieńczeniu z  dwustopniowymi cokołami ujętymi spływami wolutowymi i zakończonymi latarniami-pastorałami. Boczne filary mają powyżej wydatnego gzymsu ozdobionego ząbkowaniem zwieńczenia w postaci cokołów z wazami dekorowanymi girlandami. Nad dwuskrzydłowymi wrotami bramy widnieje napis „Uniwersytet” i nastawa z dekoracyjnej kraty zwieńczona godłem uczelni. Tylne elewacje filarów artykułują szerokie pilastry toskańskie wspierające naczółki analogiczne w formie do frontowych, ale bez kartuszy. Do południowego edykułu bliżej bramy dostawiony jest filar zwieńczony masywnym spływem wolutowym, a do północnego niewielki budynek stróżówki z czterema otworami okiennymi przykryty trójpołaciowym dachem. 

Historia

W miejscu obecnego reprezentacyjnego wejścia na teren Uniwersytetu Warszawskiego przy Krakowskim Przedmieściu w  XVIII w. znajdowała się brama autorstwa Johanna Sigmunda Deybla i Joachima Daniela Jaucha zlecona w 1732 r. przez króla Augusta II, ówczesnego właściciela pałacu Kazimierzowskiego. Brama była murowana, boniowana pasowo, trójprzelotowa ze znacznie wyższym arkadowym przejazdem środkowym. Wieńczył ją duży metalowy glob zdobiony symbolami znaków zodiaku. Z obu stron ujęta była niewielkimi, parterowymi budynkami kordegard nakrytymi namiotowymi dachami. Brama ta z przyległymi budynkami została rozebrana 12 czerwca 1819 r. w czasie prac budowlanych związanych z powstaniem Uniwersytetu. W jej miejsce ustawiono słupki z łańcuchami, a w 1823 r. główne wejście na teren uczelni ulokowano w głębi posesji, w wysokim ogrodzeniu z metalowych prętów poprowadzonym na wysokości ówczesnego Gabinetu Zoologicznego i Muzeum Sztuk Pięknych (ob. Instytut Historyczny). Obecna brama stanęła w miejscu jej murowanej poprzedniczki w linii fasad pałacu Uruskich i szpitala św. Rocha na zlecenie Rady Uniwersyteckiej z 1909 roku. Powstała w l. 1910-11 wg proj. Stefana Szyllera w stylu eklektycznym, bogato dekorowana formami późnego historyzmu i wyposażona w nowoczesne wówczas latarnie elektryczne. Od frontu zdobiły ją dwie rzeźby autorstwa Zygmunta Langmana przedstawiające Atenę i Uranię symbolizujące mądrość i wiedzę z zakresu nauk humanistycznych i ścisłych. Rzeźby te wzorowane były na antycznych posągach znajdujących się w Muzeach Watykańskich. Początkowo eklektyczna architektura bramy nie była pochlebnie oceniana, ale później wpisała się jako spójny element w krajobraz Krakowskiego Przedmieścia. W 1916 r. w zwieńczeniu bramy umieszczono herb Uniwersytetu  - orła w zamkniętej koronie, z liściem palmy i gałązką lauru w szponach, będącymi symbolami wytrwałej pracy, sukcesu i nagrody, otoczonego pięcioma gwiazdami symbolizującymi pierwsze wydziały. Odsłonięto go podczas uroczystej inauguracji roku akademickiego. W czasie II wojny światowej przy bramie ustawione były niemieckie budki strażnicze, a następnie bunkier. Brama ocalała ze zniszczeń wojennych z licznymi śladami ostrzału i uszkodzonymi rzeźbami, które usunięto w trakcie powojennego remontu. W miejsce uniwersyteckiego orła zamontowano godło państwowe PRL. W l. 1980-81 odtworzono rzeźby wykonane przez  Edwarda Jelińskiego (Atena) i Jacka Jabłońskiego (Urania). Wykonanie ich na podstawie przedwojennej fotografii spowodowało nieznaczne odstępstwa od pierwowzoru, jak zwój w ręku Uranii w miejsce rylca, czy brak gałęzi oliwnej w lewej dłoni Ateny. W 1982 r. figury zostały ustawione w niszach bramy, która następnie do 1985 r. przeszła gruntowną konserwację. Wówczas zrekonstruowano też brakujące latarnie. W 1989 r. przywrócono herb Uniwersytetu w zwieńczeniu bramy.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 05-02-2019 r.