Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół parafialny pw. św. Małgorzaty - Zabytek.pl

kościół parafialny pw. św. Małgorzaty


kościół poł. XIV w. Janowiec

Adres
Janowiec

Lokalizacja
woj. lubelskie, pow. puławski, gm. Janowiec

Kościół reprezentuje grupę najstarszych gotyckich (ok.poł.XIV w.) murowanych świątyń północno-wschodniej części Małopolski, który po zasadniczych przekształceniach w XVI i pocz.

XVII w. stanowi szczególny - ze względu na obecność wysokiej wieży i jednocześnie mniej znany przykład tzw. „renesansu lubelskiego”, stworzony przez  środowisko działających na terenie Lubelszczyzny na przełomie XVI/XVII i w 1 poł. XVII w. muratorów z okolic jeziora Como (pn. Włochy). Architektura kościoła ujawnia zarówno formy gotyckie, przejściowe gotycko-renesansowe (partie ścian nawy i prezbiterium, sklepienie w nawie głównej), jak również renesansowe (sklepienie w prezbiterium, empora chóru muzycznego, dekoracja architektoniczna szczytów i wieży), co jest wynikiem kilku faz przekształceń kościoła. Szczątkowo zachowane wyposażenie  z okresu renesansu reprezentują dwa dzieła: piętrowy nagrobek Firlejów (uzurpowany przez Tarłów) – dzieło Santi Gucciego i marmurowy lawaterz w zakrystii. Do późnej fazy baroku należą natomiast ołtarze – główny i dwa boczne. Istotną wartością jest kluczowe znaczenie fary w unikatowym, dwudzielnym układzie urbanistycznym miasteczka i dla całego zespołu architektoniczno-krajobrazowego Janowca. 

Historia

Pierwszy, najpewniej drewniany, kościół parafialny w nadwiślańskiej wsi Serokomla, należącej do rodu Janowskich, powstał wraz z ustanowieniem tu parafii znacznie przed rokiem 1325 (w tym czasie określano go już jako stary), być może jeszcze w 2 poł. XIII w. Ok. połowy XIV w. zastąpiony został niewielką murowaną świątynią pod wezwaniem św. Małgorzaty, wsparty finansowo przez  biskupa krakowskiego Bodzętę (Bodzantę) herbu Poraj. Z tego kościoła zachowały się ściany nawy i, być może, boczne ściany prezbiterium, przekształconego w część zakrystii obecnego kościoła. Po roku 1537 (data lokacji prywatnego miasta, przemianowanego na Janowiec) lub nawet ok. 1545 z inicjatywy Piotra Firleja rozpoczęto zasadniczą rozbudowę kościoła poprzez dodanie od strony pd. znacznie większej nawy wraz z obszernym prezbiterium. Problemy konstrukcyjne sprawiły, że nowy kościół, podobnie jak stary, nakryty był początkowo drewnianym stropem. Wobec przejścia na kalwinizm spadkobierców Piotra - synów Jana i Andrzeja Firlejów nowa część kościoła miała służyć odtąd (1559 r.) nowym wyznawcom. Starą część kościoła  pozostawiono katolikom. Po śmierci Andrzeja Firleja (zm. 1585 r.) sumptem  żony Barbary ze Szreńskich (zm. 1588 r.) w zborze ustawiony został piętrowy nagrobek obojga małżonków z piaskowca (ok. 1587 r.) - dzieło warsztatu Santi Gucciego.  Dopiero po tej dacie katolicy mieli sposobność przejęcia nowej części świątyni, doprowadzając z czasem do ich połączenia przez przebicie arkad we wspólnej ścianie. Nastąpiło to zapewne już w pierwszej fazie przebudowy kościoła, obejmującej zasklepienie nawy i dobudowę wieży przed wejściem do starego kościoła. Nowe sklepienie nawy oparto jednostronnie na filarach przyściennych po stronie pn. i wprost na ścianie po stronie pd. Nie ustalono daty początku tych prac, trwających do końca l. 90. XVI w. Najpewniej zostały one zintensyfikowane od 1595 r., odkąd nowym właścicielem Janowca został katolik Stanisław Tarło. Późną metrykę tych sklepień potwierdza ich struktura (kolebka z lunetami) i sieciowa dekoracja sztukatorska, nawiązująca tylko do średniowiecznych żeber oraz herby rodowe  fundatorów: Gozdawa, Przegonia i Topór umieszczone na okrągłych fałszywych zwornikach sklepienia, należące do rodu Beklewskich (Wawrzyńca – nieformalnego proboszcza od 1600 r.), Dulskich (żony Tarły - Barbary) i Tarłów. W 1604 r. kościół został ponownie poświęcony przez bp. Bernarda Maciejowskiego pod rozszerzonym tytułem św. Stanisława [biskupa] Męczennika i św. Małgorzaty Męczenniczki.

Faza druga z l. 1610-1615 przebudowy, łączona z muratorem Jakubem Balinem, modernizującym do 1613 r. kazimierska farę, objęła sklepienia prezbiterium i powiększenie zakrystii od wschodu oraz wstawienie murowanej empory chóru nad wejściem głównym, wykazującej znaczne podobieństwo do kazimierskiego chóru. Zapewne wówczas też szczytom nawy i prezbiterium oraz dekoracji wieży nadano obecną formę. Z tego też czasu pochodzi brama cmentarza. 

W czasie szwedzkiego  „potopu” sam kościół nie doznał znaczących uszkodzeń, najpewniej dotknęły one głównie wyposażenia. Pośrednio wskazywały by na to późniejsze fundacje większości ołtarzy – w tym głównego, pochodzące głównie z początku XVIII w. W początkowej fazie działań wojennych (1914 r.) na skutek ostrzału artyleryjskiego spłonął dach nad nawą główną i na wieży. Dachy te, zrazu prowizorycznie zabezpieczone słomą, zostały odbudowane w pierwszych latach powojennych. W 1934 r. sprowadzono nowe organy. Po nieznacznych zniszczeniach z czasu ostatniej wojny kościół został odrestaurowany w l. 1946-1948, a w l. 1959-1964 w kościele przeprowadzono kompleksowy remont i konserwację ołtarzy. W pożarze w 1972 r. uszkodzony został częściowo ołtarz główny, całkowitemu spaleniu uległ natomiast obraz ołtarzowy Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, zastąpiony współczesną kopią. W l. 1994-1995 r. wykonano remont elewacji z samowolną  zmianą kolorystyki i wymianą posadzki na płytki marmurowe w nawie. W l. 2003-2006 przeprowadzono ponowny remont kościoła z przywróceniem kolorystyki elewacji i częściowej rekonstrukcji renesansowej dekoracji na szczytach. W 2008 r. nastąpiła wymiana dachówki na całym kościele.

Opis

Kościół parafialny (w zespole) usytuowany na łagodnym skłonie podnóża wzgórza zamkowego, zajmuje środkową strefę historycznego układu urbanistycznego Janowca leżąc między  rozciągającym się od. zach. rynkiem a zabudową z małym rynkiem i bożnicą (ob. nieistniejącą) po stronie wsch. 

Kościół otoczony niewielkim cmentarzem obwiedzionym kamiennym murem, jest orientowany. Murowany z kamienia (wapienia) i cegły, ma zwarty rzut zbliżony do prostokąta. Jest jednonawowy, nakryty czterema przęsłami baldachimowego sklepienia kolebką z lunetami. Do nawy od pn. przylega trójprzęsłowa kaplica św. Anny z podobnym rodzajem sklepienia, połączona z nawą dwiema dużymi arkadami w 1. i 3. przęśle nawy, a pn.-zach. narożnik zajmuje w linii fasady wieża na rzucie kwadratu. Prezbiterium zamknięte prosto ma oś przesuniętą nieco na pn. względem nawy – jest węższe od nawy o grubość ściany pd. (ściana pn. na przedłużeniu ściany nawy). Jest ono przekryte dwoma przęsłami sklepienia kolebkowego z lunetami. Przylega do niego od pn. dwuczęściowa zakrystia, złożona z węższej, prostokątnej części zach., nakrytej nieforemną kolebką (pierwotne prezbiterium starego kościoła ?) i z jej szerszego przedłużenia o niemal kwadratowym rzucie i krzyżowym sklepieniu, zlicowanego od wsch. ze ścianą prezbiterium. Wejście do zakrystii przy jej węższej części poprzedzone półotwartą, sklepioną kolebką przybudówką, silnie wysuniętą przed lico  elewacji zach. Podobna, nieco płytsza przybudówka osłania wejście do kaplicy św. Anny na osi  jej środkowego przęsła.  Bryła zwarta - o jednakowej wysokości ścian korpusu i prezbiterium, nakrytych dwuspadowymi dachami o jednakowej wysokości, ujętymi trzema szczytami z murowaną wieżyczka sygnaturki na środkowym szczycie. Partię zachodnią, mieszczącą zakrystię i kaplicę, kryje wspólny dach pulpitowy, sięgający gzymsu nawy. Z pn.-zach. narożnika kościoła wyrasta czterokondygnacyjna wieża nakryta dachem namiotowym. Dachy pokryte współczesną dachówką esówką.  

Wnętrze nawy z podziałem ściany pn. w postaci trzech półfilarów o sfazowanych narożnikach, zakończonych gzymsem impostowym ze wspornikiem w formie plakiety z uskrzydloną główką anioła. Czwarty wspornik w rogu przy ścianie tęczowej. Na nich oraz na analogicznych wspornikach przeciwległej (pd.) ściany spoczywają wezgłowia sklepienia nawy. Zdobi je sieć sztukatorska naśladująca gotyckie żebra z plakietami imitującymi sklepienne klucze – na nich reliefowe herby ówczesnych patronów kościoła i plebana. Murowana empora chóru muzycznego trójprzęsłowa, wsparta na trzech kolumnowych arkadach z jońskimi kolumnami o charakterystycznych kwadratowych bazach. Ścianka parapetu ograniczona gzymsami bez podziałów pionowych. Analogiczna narożna kolumna pod podestem murowanych schodów do wieży w kaplicy św. Anny.  Ściany w prezbiterium bez artykulacji z wielką ślepą arkadą w ścianie pn., asymetrycznie poszerzoną  w dolnej części. W niej wejście do zakrystii z prostymi kamiennymi odrzwiami. Górne partie ścian prezbiterium ozdobione plakietami z uskrzydlonymi główkami aniołków na wspornikach pod wezgłowiami lunet sklepienia, pokrytego renesansową dekoracją sztukatorską w typie lubelskim. W zakrystii sklepienia bez dekoracji – w „kluczu” sklepienia krzyżowego nad szerszą częścią umieszczony manierystyczny kartusz z herbem ‘Gozdawa” (ks. Beklewskiego). W sklepionym pomieszczeniu pod wieżą (niedostępnym) można zobaczyć pierwotny gotycki portal umieszczony w dawnej fasadzie starego kościoła. Posadzka w kościele nowa (1993 r.) wykonana z płytek z marmurowego złomu. 

Fasada kościoła jednokondygnacyjna, jednoosiowa, ujęta czterokondygnacyjną wieżą od strony pn. i uskokową skarpą przy pd. narożniku. Na osi fasady wejście o pełnym łuku, obramione skromnym murowanym portalem z parą półkolumienek połączonych górą gzymsem. Nad nim trójkątny fronton z motywem Oka Opatrzności i krzyżem na postumencie. Wyżej wysoka, rozglifiona  wnęka okienna,   do 2/3 wysokości zaślepiona, z dekoracją w tynku w postaci ciągów stojących rombów po bokach wnęki oraz promieniście rozłożonych boni o alternowanej długości. Kondygnacja zakończona gzymsem o profilu rozbudowanej simy, nad którym wznosi się trójkondygnacyjny stromy szczyt z dwoma dolnymi rzędami ślepych arkadek utworzonych z wąskich pilasterków i spłaszczonych łuków. Na ich flankach pary wydłużonych wolutowych esownic ze sterczynkami ustawionych na wąskich cokołach. Najwyższą kondygnacje szczytu tworzą dwie podwyższone esownice przedzielone pilasterkiem ze sterczyną z żelaznym krzyżem. W dolnych partiach esownic dwa okulusy. Gzymsy szczytu, trzony i głowice pilastrów oraz opaski okulusów obecnie pokryte zrekonstruowaną, malowaną dekoracją, nieudolnie naśladującą antyczny detal architektoniczny (boniowanie, listwy kimationu, plecionka na opaskach - rekonstrukcja). Wieżę podzieloną na kondygnacje kordonowymi opaskami wieńczy gzyms, podkreślony fryzem z poziomo ułożonych rombów. Narożniki wieży zdobi boniowanie z alternowaniem krótszych i dłuższych boni. Otwory na osiach wyższych kondygnacji – na drugiej i trzeciej rozglifione okulusy otoczone promieniście alternowanymi boniami. Górnym oknom nadano formę biforiów w wersji renesansowej z obramieniami w formie boniowanych klińców nad łukami i rzędów rombów na przyokiennych pilastrach. 

Elewacje boczne od pd. prosta ściana zamknięcia prezbiterium ujęte na narożach i podzielone oskarpowaniem w typie gotyckim. Okna w ścianie  pd. nawy z trzema oknami o gotyckim kształcie z wtórnie zaokrąglonymi łukami. Podobna para okien w bocznej ścianie prezbiterium i w ścianie zamknięcia z pojedynczymi skarpami pomiędzy nimi. Widoczną nad połaciami dachu krawędź szczytu nad tęczą tworzą esownice spływy łączące półfilarki zakończone sterczynami, środkową część szczytu wieńczy murowana arkadowa wieżyczka sygnaturki zakończona kopułką z krzyżem. Nad wsch. ścianą  prezbiterium wznosi się trójkondygnacyjny szczyt analogicznych do fasady. Na jej przedłużeniu wsch. ściana zakrystii, zakończona półszczytem o podobnych arkadowych podziałach, ujęta jest w narożu pseudopilastrem. Na osi elewacji jedno rozglifione, zamknięte łukiem, zaślepione dołem okno. Skrajna część zach. elewacji z podobnym oknem, szeroko obramiona płytką ślepą arkadą o odcinkowym łuku. W części pd. ryzalit przybudówki ogrójca otwarty na zewnątrz dużą arkadą, obramioną boniowaną archiwoltą podpartą parą toskańskich pilastrów z nałożonymi półkolumienkami. Ściana przednia zakończona trójkątnym szczytem z trzema sterczynkami, w tympanonie reliefowy krzyż – nad nim mały wieniec i rozdwojona sfalowana wstęga. Na osi arkady w ogrójcu przyścienny murowany ołtarzyk z zawieszonym powyżej drewnianym krucyfiksem, obok prostokątne wejście do zakrystii z łukowatym gzymsikiem na nadprożu. Przed wejściem do kaplicy dobudówka mniejszej, nakrytej pulpitowym daszkiem kruchty, otwartej na zewnątrz arkadowym otworem. Na jej osi w ścianie kaplicy skromny gotycki portal ostrołukowy z profilowanych ciosów kamiennych. W bocznych ścianach od wewnątrz umieszczona para konchowych nisz. Tuż za przedsionkiem w ścianie kaplicy okulus. 

Wyposażenie stanowi: ołtarz główny drewniany, architektoniczny z dwiema bramkami nad którymi  rzeźby świętych Stanisława Biskupa i Wojciecha, w stylu barokowym z ok. 1715 r. W ołtarzu obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem stojącej na skale (nowy – po 1972 r.), architektoniczny ołtarz późnorenesansowy (1. ćw. XVII w.) boczny z obrazem św. Tekli z k. XVIII w., 6 ołtarzy bocznych w nawie: przy ścianie tęczowej (strona lewa) obraz „Zwiastowanie NMP”, obraz z 1. poł. XVII w. (wg ryciny H. Goltziusa) w ramie z 1 ćw. XVIII w. (styl regencji),  strona prawa w niszy ściennej - rzeźbiony krucyfiks (przed 1625 r.) ujętej regencyjną ramą. Dwa bliźniacze późnobarokowe ołtarze w architektonicznej oprawie z parą figur aniołów: przy ścianie pd. – św. Antoniego Padewskiego i przeciwległy – św. Stanisława Biskupa – oba z 1718 r. z późniejszymi obrazami ołtarzowymi (XVIII w.). Drugi skromniejszy ołtarz św. Jana Nepomucena przy ścianie pd. z 2 poł. XVIII w. z późniejszymi rzeźbami i obrazem ołtarzowym z 1875 r. Naprzeciwko w niszy rzeźba ołtarzowa z rokokową figurą (ok. poł. XVIII w.) w typie M.B. Niepokalanej (stojącej na globie).

Stalle w prezbiterium drewniane, późnorenesansowe z pocz. XVII w. z namalowanymi przedstawieniami czterech ewangelistów na zapleckach.

Ambona drewniana barokowo-klasycystyczna z k. XVIII w. 

W kaplicy św. Anny ołtarz główny klasycystyczny (1 poł. XIX w.) w typie architektonicznym z obrazem św. Anny nauczającej małą Maryję, namalowanym w . Mniejszy, analogiczny ołtarz boczny w niszy środkowego przęsła ściany pd. z obrazem św. Małgorzaty z k. XVIII w.

Przy ołtarzu św. Anny późnorenesansowa kamienna chrzcielnica w formie kielicha z datą 1598 r. (warsztat Santi Gucciego). Pokrywa drewniana w stylu empire (pocz. XIX w.).  

Przy pn. ścianie prezbiterium piętrowy nagrobek późnorenesansowy małżonków Andrzeja Firleja i Barbary ze Szreńskich z ok. 1587 r., pochodzący z warsztatu Santi Gucciego. Napis w kartuszu wtórny, z datą 1599 odnosi się do Stanisława Tarły i jego żony, którzy przywrócili „sprofanowaną przez Arian” świątynię Kościołowi Katolickiemu. 

Brak stałych godzin zwiedzania - możliwe przed i  tuż po nabożeństwach. Możliwość wstępu do kościoła w innym czasie w porozumieniu z proboszczem. 

Oprac. Roman Zwierzchowski, OT NID w Lublinie, 18.01.2018 r. 

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  kamienne

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_06_BK.2157, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_06_BK.346403