Jako miejsce zwoływania sejmików ziemskich w czasach I Rzeczpospolitej ma również wyjątkową wartość historyczną związaną z dziejami polskiej państwowości. Mimo zniszczeń i barbarzyńskiego użytkowania go przez Niemców w czasie II wojny światowej zachował oryginalny wystrój i wyposażenie wnętrz. 

Historia

Miasto Koło lokowane zostało na prawie magdeburskim w 1362 r. przez króla Kazimierza Wielkiego. W 1409 roku konsekrowano w mieście kościół farny (wcześniejsza świątynia, pełniąca odtąd funkcję prezbiterium tego kościoła została rozbudowano o nawę). W poł. XV w. w Kole ufundowany został zespół klasztorny oo. bernardynów. Od XV w. do 1716 r. miasto było miejscem zbierania się sejmików generalnych prowincji wielkopolskiej, które w odbywały się refektarzu klasztornym, natomiast pozostała szlachta gromadziła się na pobliskich nadwarciańskich łęgach. Po pożarze w 1622 r. i zniszczeniach wywołanych potopem szwedzkim w 1655 dalszy rozwój miasta, oparty głównie na rzemiośle i handlu, został zahamowany. Mimo to Koło pozostało wiodącym ośrodkiem w regionie, będąc w XVIII w. największym miastem powiatu konińskiego. Po upadku niepodległości Rzeczpospolitej miasto znalazło się pod panowaniem pruskim, a w 1815 r. zostało przyłączone do nowo utworzonego Królestwa Polskiego podległego Cesarstwu Rosyjskiemu. Podobnie jak w pozostałych pobliskich ośrodkach (m. in. Turek, Władysławów, Dobra) w 1. poł. XIX w. rozwinął się manufakturowy przemysł tkacki. Natomiast w 1842 r. z inicjatywy Józefa Freudenreicha powstała pierwsza w mieście fabryka fajansu i majoliki. W czasie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej miejscowa ludność żydowska, licząca około 5000 osób, została rozstrzelana, wywieziona lub zamknięta w kolskim getcie, a następnie w 1941 r. zamordowana przez Niemców w pobliskim nazistowskim obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem (Lasach Rzuchowskich).

W 1456 r. starosta kolski Jan Hańcza z Rogowa sprowadził do Koła bernardynów reguły św. Franciszka i ufundował dla nich klasztor, wzniesiony zapewne przy już wcześniej istniejącym kościele pw. Najświętszej Marii Panny. Fundacja gotyckiego zespołu klasztornego ukończona została w 1482 roku staraniem księżnej Anny Sochaczewskiej, która po śmierci pochowana została w krypcie przed ołtarzem głównym kościoła. Bernardyni kolscy uzyskali liczne przywileje, m.in. prawo do nieograniczonego wyrębu drzewa w lasach i nieodpłatnego mielenia zboża w młynach, które zostały potwierdzone w 1650 r. w Warszawie przez króla Jana Kazimierza. Po postępujących w następujących wiekach zniszczeniach, wywołanych wylewami rzeki Warty klasztor został gruntownie przebudowany w latach 1755-1764. Od nowa wzniesiony w 1773 r. wg proj. arch. Andrzeja Benke kościół klasztorny został konsekrowany w 17 września 1788 r. przez abpa gnieźnieńskiego Józefa Korytowskiego. Za udzielanie pomocy powstańcom i organizację manifestacji patriotycznych w czasie powstania styczniowego rosyjskie władze carskie ogłosiły kasatę zakonu bernardynów na podległych sobie terenach. Klasztor w Kole wyznaczony został na tzw. klasztor etatowy, do którego przeniesiono zakonników ze skasowanych klasztorów Warszawy, Góry Kalwarii, Paradyża, Warty i Kazimierza Biskupiego i w którym mieli pozostać aż do śmierci.

W czasie II wojny światowej okupacyjne władze niemieckie zamknęły klasztor. Kościół użytkowany był jako magazyn mebli i samochodowy warsztat naprawczy, natomiast w klasztor przeznaczono na kwatery dla niemieckiej administracji i żandarmerii wojskowej. Zakonnicy zostali w 1940 r. wywiezieni do niemieckich obozów koncentracyjnych w Oranienburgu, a następnie w Dachau (w 1942 r. zginęli tam gwardian o. Wiktoryn Rudolf oraz br. Władysław Gołębiewski). W trakcie działań wojennych wycofujący się przed Armią Czerwoną Niemcy podpalili kościół, w wyniku czego spaleniu uległa zakrystia oraz prezbiterium z ołtarzem głównym i łaskami słynącym obrazem Matki Boskiej. Ponadto uszkodzone zostały wówczas obie wieże i dach świątyni. Zniszczenia te zostały usunięte po zakończeniu wojny. W 1959 r. odnowiona została polichromia sklepień naw i prezbiterium. W latach 1990-1994 przeprowadzono jej ponowną konserwację. Ponadto w 1996 r. wymieniono tynki zewnętrzne i położono instalację odwadniającą zabytek. 

Opis

Zespół klasztorny oo. bernardynów w Kole położony jest w pd. części Starego Miasta — wyspy wydzielonej ramionami opływającej ją rzeki Warty. W odległości ok. 100 m. na pn. od niego usytuowany jest kościół farny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Nieorientowany, halowy kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny został wymurowany z cegły na planie prostokąta. Do skierowanego na pd. prostokątnego prezbiterium jako przedłużenie naw bocznych przylegają od wsch. kaplica, od zach. przejście do budynku klasztoru, natomiast w jego pd. części, za ołtarzem mieści się zakrystia. W trójosiowej fasadzie pn., poprzedzonej gankiem z dwubiegowymi schodami, w którego w przyziemiu mieści się wejście do krypty, usytuowane są dwie dwukondygnacyjne kwadratowe wieże zwieńczone kopulastymi hełmami z latarniami. Kościół nakryty jest dachem dwuspadowym, na którego kalenicy w połowie jej długości usytuowana jest duża kwadratowa wieżyczka na sygnaturkę zwieńczona baniastymi hełmami z latarnią i krzyżem. Dachy kościoła oraz hełmy wież i wieżyczki na sygnaturkę pokryte są blachą. Trójprzęsłowe wnętrze kościoła z nawami bocznymi rozdzielonymi od głównej filarami nakryte jest sklepieniami żaglastymi w partiach nawy głównej, zakrystii i lokalności pod wieżami oraz sklepianiami żaglastymi na gurtach w nawach bocznych oraz na chórze i pod chórem. Prezbiterium nakryte jest kopułką, natomiast wnętrze krypty – sklepieniem krzyżowym. Sklepienia naw i kopułę prezbiterium zdobi XVIII-wieczna polichromia z przedstawieniami scen z życia św. Franciszka. Na przeważnie rokokowe wyposażenie kościoła składają się ołtarz główny, siedem ołtarzy bocznych, ambona z rzeźbą św. Franciszka, stalle oraz prospekt organowy. Uzupełniają je późnorenesansowe epitafium Bartłomieja Wilczyńskiego (zm. 1591) oraz nagrobek chorążego Stanisława Ruszkowskiego, a także portrety trumienne Anny z Tuczyńskich Łaszczowej, kasztelanowej lądzkiej oraz hr. Rozalii Gurowskiej, której serce zostało zamurowane w filarze nawy głównej usytuowanym na przeciw ambony.

Do kościoła od strony zach. przylega klasztor, złożony z trzech skrzydeł zamykających wraz ze wsch. ścianą kościoła wewnętrzny czworoboczny dziedziniec. Murowany z cegły i otynkowany, dwukondygnacyjny i podpiwniczony budynek nakryty jest dachami dwuspadowymi oraz czterospadowym nad skrzydłem zach. Ściany skrzydła pd. są oszkarpowane w narożnikach, ponadto jego wsch., barokowy szczyt jest ujęty pilastrami. Okna klasztoru są w większości prostokątne poza jednym ostrołukowym w elewacji pd. Wnętrze klasztoru zorganizowane jest przez usytuowane na obu kondygnacjach od strony dziedzińca korytarze, z których dolny nakryty jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Na zach. od klasztoru rozciąga się ogród klasztorny otoczony murowanym z cegły ogrodzeniem.

Kościół i klasztor dostępne dla zwiedzających z zewnątrz. 

Oprac. Tomasz Łuczak, 28-12-2017 r.