przez Annę i Błażeja Malskich dziadków pisarza Józefa Ignacego Kraszewskiego. Obecnie jest siedzibą muzeum poświęconego pisarzowi.

Historia

Wieś Romanów została założona w XVI w. przez Romana Sanguszkę, wojewodę bracławskiego i hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego (zapewne od jego imienia pochodzi nazwa miejscowości). Ok. poł. XVI w. istniała tu drewniana siedziba Sanguszków. W 1623 r. drogą małżeństw dobra przeszły do Leszczyńskich, a w 1735 r. do Sapiehów z Kodnia, którzy folwark romanowski włączyli do swoich dóbr wisznickich. W 1801 r. Teofila z Jabłonowskich Sapieżyna sprzedała Romanów Annie i Błażejowi Malskim, dziadkom pisarza Józefa Ignacego Kraszewskiego. Jak należy przypuszczać, Sapiehowie nie pozostawili tu okazałego pałacu otoczonego rozległym ogrodem (o czym wzmiankował w swoich pismach J. I. Kraszewski), przemawia za tym m. in. mapa A. M. von Heldensfelda z pocz. XIX w., na której widoczne jest skromne założenie z niewielkim dworem, parkiem i oficyną przy dziedzińcu. Malscy rozebrali istniejący tu piętrowy drewniany dwór i w latach 1806-1812 r. wybudowali, zachowany do naszych czasów, klasycystyczny murowany dworek. W świetle ostatnich badań poddana została w wątpliwość (Maraśkiewicz) obowiązująca do tej pory teoria o wzniesieniu nowego dworu na starych piwnicach, być może powstał on na zupełnie nowym narysie. W pierwotnej formie dwór był w całości parterowy, z czterokolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym szczytem od frontu; wszystkie pomieszczenia zdobiły malowidła o tematyce mitologicznej.

W 1846 r. Romanów przeszedł na własność Zofii z Malskich Kraszewskiej i jej męża Jana Kraszewskiego chorążego prużańskiego – rodziców pisarza Józefa I. Kraszewskiego i Kajetana Kraszewskiego, wszechstronnie uzdolnionego artysty i astronoma, żonatego z Marią Rulikowską. Kajetan odziedziczył Romanów w 1854 r. i gospodarował tu blisko pół wieku, zgromadził okazałą bibliotekę i kolekcję XIX-wiecznego malarstwa portretowego, wybudował obserwatorium astronomiczne. W 1858 r. dwór został poważnie uszkodzony przez pożar, następnie remontowany i częściowo przebudowany pod kierunkiem architekta warszawskiego Józefa Kubeckiego. Zmieniono bryłę przez dodanie piętra w części środkowej i kolumnowych portyków z tarasami w obu dłuższych elewacjach. Na piętrze umieszczona została biblioteka, kolekcja portretów i przyrządy astronomiczne. Na kalenicy, pomiędzy kominami, umieszczono podest służący do obserwacji nieba. Po Kajetanie majątek odziedziczyli synowie Bogusław i Krzysztof, a następnie córki Krzysztofa – Maria i Paulina z Kraszewskich Rościszewska. Dwór został spalony w 1915 r. przez wycofujące się wojska rosyjskie, następnie remontowany ok. 1920 r., z wybudowaniem nowego głębszego portyku frontowego. Po raz kolejny dwór został poważnie zniszczony w 1943 r. – pozostały piwnice i ściany magistralne. W 1958 r. podjęto decyzję o odbudowie dworu wg proj. arch. Czesława Gawdzika i przeznaczeniu na muzeum biograficzne J. I. Kraszewskiego, który spędził tu swoje dzieciństwo. Podczas odbudowy wprowadzono zmiany układu przestrzennego oraz przekształcenia w obrębie bryły i elewacji, nie odbudowano portyku ogrodowego.

Od pocz. lat 90. XX w. podjęto prace związane z przywróceniem obiektowi formy nadanej podczas remontu w 1858 r., m.in. przywrócono portyk ogrodowy, wyremontowano frontowy, przekształcono układ przestrzenny i kompozycję muzealną. W latach 2011-2013 w ramach kompleksowej rewaloryzacji całego zespołu przywrócono pierwotna formę dachu, który pokryto gontem; odtworzono drewnianą platformę na kalenicy oraz zrekonstruowano przeszklone facjaty-wykusze w bocznych ścianach ryzalitu ogrodowego, służące niegdyś Kajetanowi Kraszewskiemu do obserwacji astronomicznych.

Opis

Zespół dworski położony po wsch. stronie skrzyżowania dróg lokalnych. Wjazd na teren zespołu prowadzi przez mostek i bramę. Dwór otoczony parkiem, usytuowany w centrum założenia, elewacją frontową zwrócony na zach. Od frontu poprzedzony owalnym gazonem i podjazdem. Klasycystyczny. Wzniesiony na planie prostokąta, parterowy, z nieznacznymi piętrowymi ryzalitami w części środkowej i użytkowym poddaszem; w całości posadowiony na wysokich piwnicach (suterenach). Wnętrze kilkakrotnie przebudowywane, pierwotnie o dwutraktowym, wielodzielnym układzie pomieszczeń, z niewielką sienią i salonem na osi, do którego od pd. przylegała bawialnia; w trakcie frontowym od pn. mieściła się kancelaria. W części środkowej i pd. trakty rozdzielał korytarz. Dwór murowany z cegły ceramicznej, otynkowany.

Parter i piętro nakryte współczesnymi stropami ogniotrwałymi; w piwnicach sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Korpus nakryty czterospadowym dachem pod gontem, ze współczesnymi facjatkami we wszystkich połaciach; nad piętrowymi partiami środkowymi i facjatkami dachy dwuspadowe. Elewacje wzdłużne dziewięcioosiowe, z trójosiowymi, piętrowymi ryzalitami środkowymi zwieńczonymi trójkątnymi szczytami. Elewacja frontowa poprzedzona rampą z podjazdem. Przed wejściem głównym czterokolumnowy toskański portyk dźwigający balkon; od ogrodu półkolisty taras ze schodami do ogrodu, otoczony toskańską kolumnadą wspierającą balkon. Elewacje boczne trójosiowe; w elewacji pd. umieszczone wejście boczne poprzedzone schodami. Naroża elewacji i partia środkowa fasady pokryte poziomym boniowaniem i zwieńczone silnie wyładowanym gzymsem. Ściany pięter rozczłonkowane pilastrami podtrzymującymi belkowanie; szczyty gzymsowane. Otwory okienne prostokątne, na parterze ujęte płaskimi uszatymi opaskami; w piwnicach suterenach zamknięte odcinkowo. Wnętrze dostosowane do potrzeb muzealnych, zaaranżowane jako „dom rodzinny” Kraszewskiego.

Zabytek dostępny

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, PT NID w Lublinie, 14-10-2020 r.